جان دوباره زیلوبافی در شهر جهانی میبد
چیزی نمانده بود که زیلوبافی در مهد خود یعنی میبد به تاریخ بپیوندد. قرار شد موزه زیلو برپا شود تا دستکم آیندگان بدانند روزی روزگاری دستبافته‌ای زیبا و باستانی در این شهر بافته می‌شده.
زمانی که نفس‌های زیلوبافی در منطقه تاریخی میبد به شمارش افتاد، بسیاری از عاشقان و دلسوزان این هنر که نسل به نسل به عنوان میراثی گرانبها و گرانقدر به نسل حاضر رسیده بود برای سرپا نگه داشتن آن دست به کار شدند.
می‌توان گفت در کنار بسیاری از کسانی که با همه وجود سعی کرده‌اند زیلو و زیلوبافی همچنان به حیات خود ادامه بدهد و به شهرت و جایگاه واقعی خود معرفی شود این زنان میبد و اردکان و اشکذر و ندوشنی‌ها بودند که جان دوباره‌ای به زیلوبافی دادند.
دکتر محمدرضا دهقانی فیروزآبادی، عامل توسعه خوشه زیلوی میبد در مصاحبه اختصاصی با گلچه فرش درباره وضعیت چند سال گذشته زیلوبافی چنین می‌گوید: «وضعیت کنونی زیلوبافی قابل قیاس با دهه ۸۰ نیست. در برهه‌ای به جایی رسیده بودیم که چند بافنده استادکار بیشتر نداشتیم و همه داشتند فاتحه این هنر صنعت را می‌خوانند. کسی امیدوار به سرپا ماندن زیلو نبود و ما با این وجود به دنبال آن بودیم که موزه‌ای را راه‌اندازی کنیم که نشانه‌هایی از زیلو در آن بماند برای آیندگان.»
وی درباره فعالیت تیم توسعه خوشه زیلو در چند سال گذشته چنین می‌گوید: « مااز سال ۸۸ وارد این وادی شدیم. یعنی وضعیت نابسمان زیلوبافی. در این فرآیند خانه زیلو در میبد را راه‌اندازی کردیم و این فراز و فرودها تا سال ۹۲ ادامه داشت.
برای سر و سامان دادن به این وضعیت که کمتر کسی تصور می‌کرد در این مسیر موفق شویم، در واقع یک فرآیندی را تعریف کردیم و کل زنجیره ارزش را مدنظر قرار دادیم و الگوی خوشه‌ای متمرکز به یک منطقه جغرافیایی.
ما به دنبال توسعه سخت‌افزاری و افزایش دستگاه‌های زیلوبافی نبودیم بلکه به دنبال حمایت‌های نرم‌افزاری و در ادامه به دنبال رشد آن بوده و هستیم. از این غافل نشدیم که آدم‌ها هم باید توسعه پیدا کنند و در این الگوی توسعه‌ای، کاملا بر این مبنا رفتار کردیم یعنی محوریت انسانی.»
وی در ادامه می‌افزاید: «ما از فروردین ۹۷ وارد مطالعات شناختی شدیم و بررسی‌ها نشان داد ۲۲۳ دستگاه در این منطقه فعال و نیمه فعال هستند. با مطالعات صورت گرفته دو مشکل اساسی را دیدیدم که مقدار تولید منطقه بسیار پایین بود به عنوان مثال در سال میزان تولید بصورت تخمینی حدود ۳۰ تن یا حدود ۱۵ هزار متر مربع زیلو بود که معمولا در بازارهای مناطق محلی هم فروخته می‌شد. ما سعی‌مان این بود که اولویت نخست‌مان ساماندهی و افزایش میزان تولید باشد و در کنار آن، برطرف کردن مشکل فروش.
وقتی که وارد فاز نخست شدیم، دیدیم که نه تنها تولیدمان پایین است بلکه کیفیت ان هم کاهش یافته است. بسیاری از استادکاران به دلایلی دست از کار کشیده بودند و جوان‌ها هم رفته بودند سراغ مشاغل دیگر و آموزش دست کسانی افتاده بود که آنچنان در کار زیلوبافی خبره نبودند. به همین خاطر و برای تقویت کیفیت بخصوص در بحث فنی، ۲۳ نفر را آموزش دادیم و در واقع مربی زیلو تربیت کردیم.
مرحله بعدی کارگاه‌هایی را که می‌توانستند آموزش بدهند شناسایی کردیم ۶ تعداد این کارگاهها که می‌توانستند در بحث آموزش‌های استاندارد کمک کنند به ۱۲ کارگاه رساندیم. یارانه‌ای هم در نظر گرفتیم برای کارگاه‌هایی که استاندارد لازم را برای آموزش بکار می‌بردند.
آموزش‌ها بسیار نتیجه‌بخش بود. سالی ۶۰ -۷۰ نفر را آموزش دادیم و همگی نیروهای جوان بودند و بخش زیادی‌شان خانم. از دل این جوان‌ها چند طراح نقوش زیلو هم تربیت شدند. برای اشتغال آنها تسهیلاتی را صندوق کارآفرینی امید به زیلوبافی اختصاص داد.»
دکتر دهقانی در ادامه و با اشاره به افزایش دستگاه‌های زیلوبافی عنوان می‌کند: «ماهیت کارگاهها بیشتر غیرمتمرکز بود. در حال حاضر کارگاهها بصورت محله‌ای و با ۳-۴ دستگاه تا ۱۰-۱۲ دستگاه دایر است. تعداد کارگاه‌های تجمعی هم از ۸ به ۲۰ کارگاه و غیر تجمعی از ۱۷۰ به ۲۳۰ کارگاه خانگی رسیده است.»
عامل توسعه خوشه زیلوی میبد آموزش را یکی از عوامل مهم در بالا رفتن کیفیت زیلوبافی عنوان می‌کند و می‌گوید: «آموزش به کیفیت زیلو کمک کرد. برای استانداردسازی کیفیت زیلو نیاز به اتفاق نظر بین کارگاهها بود که در این باره هم بین برخی از استادکاران اختلاف نظر داشتند. به عنوان مثال در یک متر زیلو باید چند تار باشد. هم اکنون توافقی ایجاد شده است. خوشبختانه اطلاعات خوبی استخراج شد و طی چندین جلسه با فعالان این حوزه به یک ملاک کلی و استاندارد مورد نظر رسیدیم.
مرحله بعد شناسنامه‌دار کردن زیلوهاست که طراحی‌هایش انجام شده و تا چندی دیگر اجرایی خواهد شد و زیلوبافان ملزم به صدور شناسنامه برای محصولات خود هستند.
در ادامه شبکه‌های تولید هم شکل گرفت و اکنون کارگاهها می‌توانند با همکاری یکدیگر سفارش‌های پرحجم را قبول کنند. ما برای اتحاد و همبستگی زیلوبافان با برگزرای مراسملات مختلف و معرفی زیلوبافان نام آشنا، آنها را به هم نزدیکتر کردیم.»
دکتر دهقانی می‌افزاید: «یکی از مشکلات ما در توسعه زیلوبافی این است که میبد شهر صنعتی شده و ماهیت زیلو که یک شغل روستایی است و نیروی کار آن را به دلیل سنگین بودن فعالیت، مردان تشکیل می‌دهند، کارخانه‌ها به سوی خود جذب کرده‌اند. در زیلوبافی که مزیت‌هایی همچون بیمه و بازنشستگی ندارد و مردان که محور اصلی تولید زیلو بودند از دور خارج شده‌اند ولی در یک دهه گذشته زنان این هنر را از خطر انقراض نجات داده‌اند.
یکی دیگر از مشکلات ما که در این منطقه داشتیم، معرفی زیلوبافی به عنوان یک شغل کم اهمیت بود و در این رابطه و برای قدردانی از این هنرمندان تلاش کردیم که به زیلوباف بها داده شود و به بهانه‌های مختلف در برگزاری مراسمات از این عزیزان تجلیل و قدردانی کردیم و روز ۱۳ اردیبهشت سال ۹۸ نخستین گردهمایی خانواده‌های زیلوبفان را برگزار کردیم.»
مدیرعامل توسعه خوشه زیلوی میبد به سایر مشکلاتی که برای رفع آنها تلاش‌های فراوانی شده است، می‌پردازد: «تا چند سال پیش که حجم تولید زیلو به شدت کاهش یافته بود برخی از کارخانه‌ها نخ شماره ۵ که مخصوص بافت زیلوست را دیگر تولید نمی‌کردند و عده معدودی هم نخهای بسیار بی‌کیفیت تولید می‌کردند و به همین خاطر کیفیت زیلوها در برهه‌ای کاهش یافته بود.
بررسی‌های ما نشان داد که این الیاف از ضایعات پنبه و پلی استر است. به همین به دنبال نخ پنبه رفتیم و از بافندگان زیلو خواستیم تا نخ پنبه خوب تهیه کنند. موفق شدیم به یک کارخانه ریسندگی در غرب کشور نخ مرغوب سفارش بدهیم ۷ کارگاه ما ۱۰ تن نخ تمام پنبه خریدند و نخ رینگ تمام پنبه وارد کارگاهها شد.»
به گفته دکتر دهقانی، رنگرزی سنتی میبد محدود است و در حال حاضر رنگرزی گیاهی همچنان فراگیر نشده است و متخصصی نیز برای رنگرزی گیاهی نخهای از الیاف پنبه در این منطقه فعالیت ندارد.
وی درباره تاثیر دوران کرونا به تولید و فروش زیلو چنین می‌گوید: «میزان تولید ما با میزان فروش در زمان قبل از کرونا تراز بود و از آن زمان فروش کاهش یافته ولی کیفیت بافت از طرف دیگر افزایش یافته است.»
دکتر دهقانی در پایان به نکاتی قابل تاملی اشاره می‌کند: «متاسفانه در بسیاری از مناطق کشور تصوری از این دستبافته زیبا نیست و گاهی این دستبافته را با پلاس و حصیر پنداشته می شود و به دنبال آن هستیم که زیلو را به عنوان فرش سلامت معرفی کنیم.
هم اکنون در حال ثبت تاریخی شفاهی زیلو هستیم. می‌خواهیم با تولید محتوا، تهیه فیلم و عکس زیلو را بهتر بشناسانیم.»
