ملاقات با زیلوی ۶۳۴ ساله در موزه میبد
شاید کمتر کسی گذرش به موزه زیلوی میبد افتاده باشد، موزه‌ای منحصر بفرد که زیلوهایش قدمتی چند صد ساله دارند. جالب است بدانید همه زیلوهای این موزه وقفنامه و امضای باففنده دارند. باید گفت کهن‌ترین زیلوی این مجموعه ۱۱۴ سال بزرگتر از قالی اردبیل است.
موزه زیلوی میبد در سُول شرقیِ کاروانسرای تاریخی این شهر قرار دارد. در نه چندان بزرگ و شیشه‌ای آن بخاطر شیوع کرونا بسته است و البته ما شانس آورده‌ایم که تارا کشتکار، مدیر این موزه اجازه بازدید از موزه استثنایی زیلو را داده است.
ورودی موزه با چند زیلوی بزرگ و کوچک با نقشمایه‌های سرو و زلفک و پنجه شیر و … آراسته شده‌اند که البته قدمت آنچنانی ندارند و متعلق به قرن به عصر حاضر و اغلب نوبافت هستند اما وقتی به راهروی اصلی موزه راه پیدا می‌کنیم، شگفت‌زده می‌شویم. زیلوهای خاص با نقشمایه‌هایی که آدم با دیدن‌شان میخکوب می‌شود. انگار پرتت کرده‌اند به ۴۰۰ -۵۰۰ سال پیش، به زمانی که هنوز خانه‌های کاهگلی و حیاط‌های اندرونی سرجایشان بودند. خانه‌هایی که با زیلو آراسته می‌شدند.
در حاشیه هر یک از زیلوها بخش کوچکی از وصیتنامه وقف‌کننده با نخ‌های آبی و سفید بافته شده است و با اینکه سالهای سال در حسینیه و مساجد میبد و یزد روستاهای اطراف پهن بوده‌اند ولی همچنان سالم مانده‌اند و اکنون در گوشه‌ای از موزه آرام گرفته‌اند و هنر و تاریخ و فرهنگ این دیار را به رخ بازدیدکنندگان می‌کشند.
موزه زیلو و چگونگی جمع‌آوری آثار
در بازدید از موزه زیلو، تارا کشتکار همراهی‌مان می‌کند و زیلوهای شاخص و تاریخ بافته شدن‌شان و موضوعات جالب مربوط به این دستبافته‌ها را برایمان می‌گوید.
«یکی از نادرترین موزه ها در صنایع دستی موزه زیلوست و مرهون لطف استاد سید عبدالعظیم پویا هستیم که از دهه ۷۰ وقتش را صرف جمع آوری زیلوها کرده است. موزه سال ۱۳۸۰ افتتاح شد و ۱۰ سال طول کشید تا زیلوها از مساجد و اماکن تاریخی جمع‌آوری شود. در بسیاری از مساجد زیلوهای نفیسی با نقش‌ها و طرح‌های زیبا پا می‌خوردند و در حال از بین رفتن بودند.
همه زیلوهایی که در موزه نگهداری می‌شوند وقف اماکن مذهبی بودند و وقفنامه دارند و جابه جایی آنها عذر شرعی دارد به همین دلیل استاد پویا حکم شرعی از آیت الله خامنه‌ای می‌گیرند تا در ازای زیلوهای تاریخی و انتقال آن به موزه، زیلوهای نوبافته را دریافت کنند و این روند ۱۰ سال طول می‌کشد تا بعد از مرمت کاروانسرا به اینجا منتقل شود.
دستگاه چوبی زیلوی ۱۵۰ ساله
موزه دو کارگاه زنده دارد. زیلوهایی که به دیوار نصب شده‌اند در کارگاه موزه و توسط استاد مرحوم حبیب باغستانی بافته شده‌اند. اما دستگاه داری که زیبایی بی حد و حصری به موزه داده، دستگاه ۱۵۰سالهای است که برای نمایش به موزه آورده شده است. خانم کشتکار درباره دستگاه‌های زیلوبافی می‌گوید: «دستگاه سنتی زیلوبافی بیشتر از چوب درخت توت ساخته می‌شد چون درخت توت خمیدگی خاصی دارد و برای ساخت دستگاه زیلو مناسب است از طرفی از وسط به دو نیم می‌شده و مقاومت زیادی دارد.
زیلو در واقع دستبافته مردانه است و بیشتر مردان از دیرباز این کار را انجام می‌دادند زیرا بافت زیلو نیازمند انرژی بسیاری است و زنان مسئولیت تهیه مواد اولیه و تولید نخ را به عهده داشته‌اند. در گذشته مرسوم بود در خانواده های زیلوباف همراه با تولد نوزاد پسر یک درخت توت هم کاشته شود تا با هم بزرگ شوند و زمانی که پسر به دوره جوانی می‌رسد یک دار زیلو برایش برپا کنند.»
زیلوهای دوره تیموریان تا دوران معاصر
تارا کشتکار در تشریح زیلوهای موزه می گوید: «تاریخ زیلوهای موزه از دوره تیموری تا عصر حاضر است. چون تعداد زیلوها زیاد است و نمی توان به همه ی آنها پرداخت من بعنوان نمونه چند زیلوی شاخص را برای شما توضیح می دهم.
این زیلو از نظر شیوه بافت و اندازه و فرم نقوش بسیار بی نقص بافته شده، انگار که بافنده آن را در یک نام افزار طراحی کرده باشد! در این حد بی عیب و نقص و این مهارت زیلوباف را می رساند که تا چه اندازه بر کار خود مسلط و در بافت چیره دست بوده است.
این زیلو مربوط با سال ۲۲۳۳ هجری قمری و در دوره قاجاریه بافته شده است. از نظر پیشینه نقوش، بسیاری از نقوش زیلو و از جمله این زیلوی خوش بافت، بس غنی و باستانی است، نقش هایی مانند سرو، گل لوتوس یا نیلوفر آبی، چلیپا، گردونه مهر، آدمک و…
بطور مثال اگر بخواهیم در رابطه با پیشینه یکی از این نقش ها که سرو است صحبت کنیم، بر می گردد به آئین های پیش از اسلام و حتی پیش از زرتشت که درخت مقدس و مورد احترام آئین مهر بوده است و بعدها در آئین های دیگر به شکل های مختلف خود را بروز داده است. اگر بخواهیم در رابطه با نقوش زیلو که بسیار هم گوناگون و زیاد است صحبت کنیم گفتگو به درازا می کشد و از حوصله مخاطب خارج است.
در حاشیه این زیلوی بزرگ نوشته شده است: «وقف است این زیلو با ۵ عدل دیگر بر مسجد جامع قریه هفتا دور به سعی توفیق آثار حسین علی خلف مرحوم مهدی من القریه فی شهر الرمضان مبارک سنه ۱۲۳۳ عمل ابن حاجی محمد صفرعلی»
به گفته کشتکار کدام بافته در کجای دنیا را می‌شود پیدا کرد که سال و ماه بافت را اینگونه دقیق نوشته باشند و امضا زیلوباف پای آن باشد. در تمام زیلوهای وقفی نام هنرمند هم آمده است.
یکی دیگر از زیلوهای ویژه در ابعاد یک در یک متر و ۷۰ است. کشتکار در تشریح نقشه و بافت این زیلو می‌گوید: «بافنده‌ها از نظر گرافیکی ذهن بسیار خلاقی داشتند برای مثال واقف، وقفنامه را به زیلوباف داده و گفته که در عرض و طول زیلو ببافد. بافنده آنقدر از نظر بصری ذهن قوی داشته که متوجه شده وقفنامه در ابعاد این زیلو جا نمی‌شود و با وجود آنکه سواد هم نداشته در ذهن خود طراحی می کند که وقف نامه را از کجا شروع کند و در کجا خاتمه دهد چون زیلو یک بافته دو روست طوری وقف نامه را بافته که از هر دو طرف قابل خواندن باشد.
از روی برخی زیلوها می‌توان متوجه شد که زیلوباف سواد نداشته برای مثال در این دستبافته اسم محله «گرمسیر» که یکی از مهمترین محله های تفت است، اشتباه نوشته و متوجه نشده که باید «ر» را بنویسد و بعدها آن را رفو کرده‌اند. فکرش را بکنید یک بافنده در عصر قاجار بدون داشتن سواد به چه زیبایی توانسته وقفنامه را در فضای کم این چنینی ببافد.»
زیلوی دیگر که در اواخر دوره صفویه بافته شده توسط یک زن وقف شده و یک بیت از شعر سعدی در انتهای وقف نامه آورده شده است: «وقف کرد مسما آغا فصیح بنت آقا حسین ابن حاجی محمد رکن‌آبادی زیلو را با یک عدل دیگر بر مسجد جامع رکن آباد میبد در سنه ۱۱۰۱ عمل مختار زمان میبدی».
واقف در انتهای وقتنامه شعری تامل برانگیز از سعدی روی زیلو انتخاب کرده که ما در هر زمان و دوره ای بخوانیم انگار که مصداق همان زمان است، البته این هنر سعدی بوده که چنین شعر زیبایی را سروده اما این بانوی عصر صفوی نیز بسبار به جا و مناسب شعر را انتخاب و در انتهای وقفنامه آورده است: «غرض نقشی است که از ما بازماند که هستی را نمی بینم بقایی مگر صاحب دلی روزی به رحمت کند در حق درویشان دعایی».
زیلوهایی هم که وقف خانقاه بوده‌اند حدود ۵۰۰ سال پا خوردن قدمت دارند و قسمت‌هایی از زیلو که آسیب زیادی دیده‌اند معمولا مربوط به «کفش کن» آن مکان متبرکه بوده است. زیلو یکی از میراثی ترین فرش‌های دنیاست. این بافته‌ها در جاهای خاص و ویژه نبوده‌اند و معمولا در مکان‌های عمومی پهن بوده و پا می‌خورده‌اند و بعد از ۵۰۰ سال همچنان سالم مانده‌اند.
موانع بر سر راه جمع‌آوری زیلوهای تاریخی
تارا کشتکار درباره مشکلات که در سر راه غنی‌تر کردن این موزه دارند، عنوان می‌کند: «هنوز زیلوهای بسیاری در اماکن تاریخی پهن هستند و چون عذر شرعی دارند از تحویل آن به موزه ممانعت می‌شود. همین زیلوها هم با کلی دردسر و استفتا به موزه آورده شده است.
در وقف نامه‌های زیلو تاکید شده که این بافته‌ها از محل مورد نظر بیرون برده نشود و اگر چنین شود خلاف‌کننده ملعون باد و به لعنت ابدی گرفتار می‌شود یا فقط با عذر شرعی و شرط تطهیر جابجا شود. ما زیلویی داریم که مربوط به سال ۹۰۰ قمری است اما به دلیل عقاید مذهبی که متولی دارد به هیچ وجه حاضر نیست آن را به موزه تحویل دهد چون می‌ترسد به عذاب الهی دچار شود.
گاهی اوقات زیلوها را می‌سوزاندند یا در انبار مساجد خاک می‌خورند. از جاهای مختلف برای من عکس می‌فرستند که این زیلوها در حال خاک خوردن هستند و از ما می خواهند کاری کنیم در حالی که نه سالن موزه و نه مخزن آن جایی برای نگهداری زیلوی بیشتر ندارد. برای مثال انبوهی از زیلوها در مسجد جامع یزد انبار شده و در حال از بین رفتن هستند. در حال حاضر در خزانه موزه حدود ۴۰ زیلو و در سالن حدود ۲۰ زیلو نگهداری می‌شود.»
زیلوهای وقف شده به کلیسا
دو زیلوی بجا مانده از دوران جنگ جهانی دوم از کلیسایی در یزد هم اکنون در این موزه نگهداری می‌شود. این جفت زیلو از سوی یک مرد فرانسوی که در ایران بسر می‌برده وقف کلیسا شده است. مدیر موزه زیلو درباره این زیلوها می‌افزاید:«زیلوهایی که وقف کلیسا بوده قدمت چندانی ندارد و اما از این لحاظ اهمیت دارند که وقف کلیسا بودند و شاید اغلب مردم فکر کنند زیلو یک بافته ی مسجدی است در صورتی که زیلو برای بیشتر اماکن مذهبی و دینی از جمله کلیسا بافته و وقف می شده است متناسب با راهروی بلند کلیسا بافته شده و بر اساس تاریخ بافته شده به جنگ جهانی دوم مربوط می‌شود، زمانی که زخمی های مسیحی را در کلیسا درمان می کردند و مربوط به دوره ای بوده که پزشکان مسیحی زیادی در یزد بودند و این کلیسا مربوط به آنان می شد.
حدس زده می شود که یک فرانسوی این زیلو را وقف کرده است. روی این زیلو شکل خروس نماد فرانسه و شیر نماد ایران بافته شده است به همین دلیل حدس می شود یک فرانسوی این زیلو را سفارش داده است. نقوش این زیلو هم مسیحی است و همان طور که گفته می شود یزد مهد گفتگوی ادیان است و ادیان مختلف در آن با صلح کنار هم زندگی می کنند.
در وقف نامه نام بافنده ندارد و می توان حدس زد که بافنده مسلمان بوده و نخواسته که اسمش در انتهای زیلو بیاید و با احترام به آیین مسیحیت نقش صلیبی که چهار بار تکرار شده، بافته است. واحد شمارش زیلو فرد است که در وقف نامه هم از این واحد استفاده شده و تاریخ آن هم به میلادی آورده شده است. کلیسایی که این زیلو از آن آورده شده نیمه مخروبه است.»
زیلوی ۶۳۴ ساله
تاریخی‌ترین و یکی از ویژه ترین زیلوهای موزه مربوط به دوره تیموری است. این زیلو برخلاف زیلوهای دیگر با سه رنگ بافته شده است. در عرض زیلو فقط دو رنگ می توان استفاده کرد و تاکنون کسی متوجه نشده که چگونه سه رنگ آبی، سفید و قرمز در عرض کار استفاده شده است.
کشتکار در توصیف این زیلو که در بخش میانی موزه پهن است، می‌گوید: «وقف نامه این زیلو در سه جا نوشته شده است و می توان در دو سمت آن و وسط زیلو و تایپوگرافی و بازی با حروف را دید. این زیلو وقفنامه ویژه ای دارد و بعد از ۶۰۰ سال متوجه می شویم این زیلو وقف چه مکانی بوده، حتی عنوان شده در چه قسمتی پهن شود و اگر خواستن آن را جابجا کنند کجا ببرند. معمولا در زمان قدیم زیلوهای بزرگ را سه نفره می بافتند، یکی نقش انداز بوده، دیگری پود می کشیده و یکی هم پنجه می‌زده است.»
وقفنامه این زیلوی ۶۳۴ ساله بدین شرح است: «وقف صحیح شرعی نمود جناب ستود الاداب حاج الحرمین شریفین حاجی عبدالرشید خلف مرحوم عبدالغنی میبدی این زیلو را بر پیش تخت قبه مسجد جامعه مذکور بیرون نبرند مگر در شبستان مسجد مزبور برند. تحریر فی شهر الربی ثانی سنه ۸۰۸ عمل ابن حاجی بید میبدی»
فلسفه رنگ‌ها در بافت زیلو
چرا همه زیلوها آبی و سفید هستند؟ پاسخ به این سئوال را مدیر موزه اینگونه پاسخ می‌دهد: «در زمان قدیم اغلب مرسوم بوده که زیلوهای اماکن مذهبی آبی و سفید و زیلوهای مربوط به خانه را سبز و گلی می بافتند. رنگ های آبی و سفید حالت روحانی‌تری داشته و دیگری اینکه چون با نیل رنگ می شدند رنگ پذیری نیل نسبت به مواد رنگزای دیگر راحت تر و با دوام تر است و در برابر شست و شو و آفتاب خودش را بیشتر در پنبه نگه می دارد.
پنبه لیف نازکی دارد و آب بیشتری جذب می کند، زود اشباع می شود و رنگ براقی بدست نمی آید بنابراین فکر می کنم چون نیل رنگ‌پذیری بیشتری روی پنبه داشته و ماندگاری بالایی داشته بیشتر از آن استفاده می شده است.
زیلو یکی از میراثی ترین زیراندازها محسوب می شود چون سه لایه بافته می‌شود. در واقع سه لایه نخ روی هم قرار می گیرد و هر چه پا می خورد بهتر می شود. گاهی می پرسند چرا زیلوهای نوبافت، سفت هستند؟ دلیل آن خوب پنجه خوردن زیلوست و هر چه پا بخورد خوش فرم و نرم تر می شوند.»
تاریخ پر فراز و نشیب زیلو
خانم کشتکار، مدیر موزه زیلو در رابطه با رونق زیلوبافی و رکود آن در میبد می‌گوید: «در گذشته چرخه اقتصادی میبد بر اساس زیلوبافی می چرخیده و استاد پویا در دهه ۴۰ در مطلبی که در مجله کیهان نوشته، اشاره کرده که حدود سه هزار دستگاه زیلوبافی در میبد وجود داشته و روزانه ۶ هزار کیلو زیلو تولید می شده.
فکر کنید جمعیت شهر چه اندازه بوده که این تعداد زیلو تولید می شده است. این موضوع نشان می‌دهد این هنر صنعت تا چه اندازه رونق داشته است. با توجه به مطالعاتی که انجام شده از زمانی که پای موکت و فرش‌های ماشینی با طرح و سایزهای متفاوت به بازار ایران باز شد، اقبال عمومی هم ناخواسته به زیلو کم می‌شود و کمتر کسی زیلو خریداری می‌کند.
از طرفی چون زیلوباف‌ها هم باید امرار معاش می‌کردند به شغل های دیگر از جمله بنایی و کار در کارخانه های کاشی گرایش پیدا کردند و این همه ذوق و احساس هنرمند به فراموشی سپرده شد. وقتی به تاریخچه زیلو نگاه کنید متوجه می شوید اوج و فرود بسیاری داشته است و در دهه ۷۰ رو به فراموشی می رفته است.
گزارش و مصاحبه از حمید حاجی پور
