بررسی مفهوم نقوش در فرش‌ های عشایری

اگر کسی بتواند نمادها و نقوش فرش های عشایری را به زبان امروزی ترجمه کند در حقیقت پرده از بسیاری از واقعیت‌ها دوره‌های گذشته برمی‌دارد. پژوهشگران فرش معتقدند زندگی عشایری تا چند دهه پیش تغییر آنچنانی نداشته و نمادها هم قابل فهم بوده‌اند ولی یکجانشینی یا نیمه کوچ‌رویی این رشته قدیمی، اتصال امروز به گذشته را قطع کرده است.

در این گزارش یوسف صمدی بهرامی، کارشناس و پژوهشگر فرش‌ های عشایری برخی از نمادهایی که در طول قرون متمادی در فرش‌های ترکمن، شاهسون، قشقایی و بختیاری تکرار شده رازگشایی می‌کند. به عقیده وی نقوش به کار رفته در دستبافته‌های تاریخی ۲ ویژگی خاص دارد. نقوشی که دفع‌کننده نیرو و انرژی اهریمنی هستند و نقوشی که جذب‌کننده نیروهای خیر و برکت‌اند.

لوزی

یکی از نقوش یا نمادی که در طول قرون گذشته در فرش های عشایری بسیار تکرار شده است نماد لوزی یا لوزی تو در تو است. این نگار گاهی با چند نگاره دیگر ترکیب شده تا قدرت بیشتری داشته باشد. گذشتگان ما از این نقش برای دفع چشم زخم در دستبافته‌های خود استفاده می‌کردند. آنها اعتقاد قلبی داشتند که با این نقش می‌توانند چشم زخم را دفع کنند.

مثلث

در باور عشایر گذشته مثلث یا هرم،‌ نماد اهریمن است و به کار بردن آن در کنار نقوش یا حاشیه فرش برای آن است که جلوی نیروهای اهریمنی را به مکانی که فرش پهن است، بگیرند. نقوش مثلث ممتد همچنان در بسیاری از فرش‌های عشایری و روستایی همچنان بافته می‌شود.

کله قوچ

کله قوچ نماد بزرگی است و این نماد مخصوص افرادی است که جایگاه والایی در بین قوم و قبیله خود دارند. ترکمن‌ها نقش کله قوچ را روی چادر خان ایل‌شان می‌بافند. کله قوچ‌هایی که به دور  نقش لوزی بافته می‌شوند برای رفع چشم زخم از خان یا فرد دارای قدرت است.

بز

بز در فرهنگ اساطیری ایرانیان نمادی از باران‌خواهی است و در بیشتر نقوش عشایری تکرار شده است.

خرچنگ

نقش خرچنگ دورکننده شر و بدی است. نیاکان ما به صورفلکی اعتقاد عجیبی داشتند و خرچنگ را یکی از صور فلکی می‌دانند. در برخی از فرش‌های عشایری شاهد آن هستیم از خرچنگ استفاده زیادی شده و آن هم برای رفع بلا و مصیبت است.

مار و اژدها

در فرهنگ ایرانیان مار نشانه سلامت و نگهبان است. در نقوش فرش، مار را شبیه S می‌بافند که در بازار به نقشه ابر و باد معروف است ولی در حقیقت این نماد مار است که طی قرن‌های بسیار روی فرش‌ها گره خورده و به نوعی نگهبان محسوب می‌شود. اژدها هم همانند مار وظیفه نگهبانی و دفع نیروهای اهریمنی را به عده دارد.

ماهی

همانطور که بالا گفته شده ماهی مامور نگهبانی از درخت حیات است و معمولا کنار خورشید یا درخت زندگی بکار می‌رود. ماهی نمادی از نگهبانی از زندگی است.

چهارپاره

این نماد شبیه به یک گل با ۴ گلبرگ است ولی عشایر معتقدند که جهان از ۴ عنصر آب و باد و خاک و آتش تشکیل شده،  ۴ جهت اصلی داریم، هر سال ۴ فصل دارد، هر ماه ۴ هفته دارد و … این تصورات منطقی به شکل نماد چهارپاره در فرش‌های عشایری خودنمایی می‌کند.

لاک پشت

لاک پشت نماد طول عمر بالا و باروری است. در فرش‌هایی که طرح لاک‌پشت به کار رفته است معمولا مادر آن را برای دخترش بافته تا او طول عمر زیادی داشته باشد و بتواند بچه‌های زیادی به دنیا بیاورد. حتی نواری پهنی که تا چند سال پیش از سوی مادران قشقایی بافته می‌شد نماد اصلی آن لاک پشت بود. دو سر نوار را به هم می‌دوختند و وسط آن را از کاه پر می‌کردند و پشت اسب می‌بستند. عروس روی آن می‌نشست و طی مراسمی به خانه داماد می‌بردند.

شیر

پرقدرت‌ترین نیروی زمینی است. فرشی که روی آن نقش شیر گره خورده بود به خان یا افراد پرقدرت ایل هدیه داده می‌شد. منظور از بافت این نقش جذب نیروهای مثبت برای فردی است که این فرش به او هدیه داده می‌شد.

سگ

سگ نماد جنگ و دفاع از ایل و خانواده است. عشایر گاهی اتفاقات یا جنگ‌هایی که در دوران خودشان رخ می‌داد بصورت فرش می‌بافتند و اگر کسی بتواند نقوش را ترجمه کند حتما می‌تواند بفهمد روی فرشی که نقش انسان و سگ یا نمادهای دیگر بافته شده چه اتفاقی افتاده است.

طاووس

این پرنده زیبا در فرهنگ ما سابقه خوبی ندارد و به پرنده‌ای که سر و شکل زیبایی دارد با پاهای زشت که اغواگری می‌کند و به پرنده فریبنده مشهور است. از این نماد برای دور کردن مکر و فریب و حیله در فرش‌های استفاده می‌شد.

عقاب

این پرنده همیشه به عنوان پرنده‌ای قدرتمند که در اوج پرواز می‌کند مشهور بوده و هست. این پرنده، نماد قدرت و نیروی ماورایی روی زمین است.

درنا

درنا نماد باران خواهی و طلب خیر و برکت است.

کلاغ

نماد خبررسانی است.

خروس

خروس در عشایر پرنده مقدسی به شمار می‌رود چراکه سپیده دم آواز سر می‌دهد و خبر از پایان رسیدن شب و ظلمت.

دست

باور برخی از نقش دست یا دو دست در بالای فرش‌های کوچک این است که منظور عبادت یا سجده است ولی اینچنین نیست. نقش یک دست به نشانه هشدار و اخطار است و نقش دو دست به نشانه صلح و دوستی.

زن و مرد

اگر روی فرش، گلیم، نوار یا هر دستبافته‌ دیگری نقش یک زن و یک مرد را دیدید تعجب نکنید این نقش برای کسانی بافته شده که بچه‌دار نمی‌شدند یا طلسمی است برای زوجی که بتازگی ازدواج کرده‌اند و باور بر این است این نماد برای باروری بسیار کارگر است.

گل نیلوفر

نیلوفر نشانه قدرت و سلامت است و نشان اصلی هخامنشیان.  گل‌نیلوفر معمولا در دل نمادهایی همچون لوزی بافته می‌شود.

درخت

نشانه حیات و زندگی است. در بسیاری از فرش‌های به جا مانده از قرون مختلف وجود نماد فرش قابل تامل است.

آل

قدیمی‌ها و حتی کسانی که در این عصر زندگی می‌کنند به موجودی به نام «آل» اعتقاد دارند که زن زائو را اذیت می‌کند و در نهایت بچه او را می‌دزد. نماد موجودی شبیه به انسان با دستان دراز و پاهایی چاق یا لاغر نشان از آل است. هدف از بافتن آن دور کردن آل از خانواده است تا زن زائو و بچه‌اش از نیروی اهریمنی آل به دور باشند.