نقش های رایج در قالی سیستان
از نقش های قالی سیستان چه می‌دانید. ما در این گزارش از نقشمایه ها و طرح‌های رایج در منطقه سیستان برایتان می‌گوییم.
نقش فتح الهی را باید یکی از زیباترین طرح‌های منطقه سیستان بشمار آورد. این طرح جزو اصیل‌ترین قالیچه های سیستان محسوب می‌شود. در زمینه، بیشتر آنها ترنج یکپارچه سراسر متن فرش را در برگرفته و به رنگ قرمز روناسی است.
معمولا دورگیری‌های نقوش و حاشیه با رنگ سفید انجام می‌شود و از طراحی نقوش برای پر کردن زمینه خودداری می شود. در امتداد محور طولی، گلدان‌ها قرار دارند که قرینه طراحی می‌شوند. درون ترنج از خطوط منحنی استفاده می‌شود و تداعی کننده گیاهان محلی است.
در مرکز ترنج نقلاش (+) و گل سفید دیده می‌شود. در بیشتر طرح‌ها گل سفید، طرح گل دودنی است که طبق باورهای قدیمی منشا اصلی این قالیچه در تپه دز، روستای پشت آب، روستای فتح‌الله و دیگر روستاهای همجوار است.
یکی از ویژگی‌های مهم قالیچه فتح الهی در آن طرح لچک و ترنج یکی از مهمترین و فراگیرترین انواع طرح در فرش ایران است.
در یکی از نمونه‌های نقش فتح‌الهی، ترنج این قالیچه هندسی شکسته و بصورت (+) نقش دارد و بسته به محیط زندگی بافنده به صورت‌های مختلف بافته و در آن نگاره‌های گیاهی شامل گلدان و درخت و نقشمایه های هندسی مانند پوتی، مثلث، مربع و دیگر نقشمایه هایی که برای پرکردن فضای خالی به کار می‌برند، استفاده می‌شود. در برخی از این قالیچه‌ها ترنج بزرگ طراحی شده بطوریکه عرض قالیچه را در برمی‌گرفته و رنگ آن بصورت قهوه‌ای تیره و مشکی تزیین شده است.
طرح گل چیتی
این قالی دو نقشمایه در متن قالی دارد که از یک شکل بزرگ هشت ضلعی با میان مایه شش ضلعی تشکیل شده است که خود متشکل از چهار قسمت بوده و دو به دو با هم متقابل و متقارن هستند. رنگ غالب در این قالی رنگ قرمز است.
طرح جانمازی
در این طرح با توجه به اعتقادات مسلمانان و پرهیز از ترسیم نقوش گیاهی استفاده می‌شود. در حاشیه نیز از نقوش هندسی با رنگ‌های ساده و بدون تنوع استفاده می‌شود.
طرح ترنجی یا قابی
در اینگونه طرح‌های یا ترنج‌ها یا به شکل مریع و لوزی در متن فرش به تعداد یکی، سه یا پنج تکرار می‌شود. در بیشتر این فرش‌ها متن تیره بوده و حاشیه نیز از رنگ زمینه پیروی می‌کند. دوره‌گیری نقوش نیز با رنگ مشکی انجام می‌شود.
طرح گل پنجه ای
این طرح تداعی کننده دستی با پنج انگشت است که در متن تکرار می‌شود و یا گلدانی است کوچک با پنج شاخه گل که معمولا نوع تکرار آن بصورت ردیف کنار هم و سر هم سوار است. در بعضی از قالیچه‌ها نیز مانند طرح ظل‌السطانی تکرار شده‌اند. پنج بار در عرض و ۲۰ تا ۲۵ بار در طول تکرار شده و کل زمینه با این نقشمایه پر می‌شود.
این طرح بر زمینه‌ای قرمز و نقشمایه‌هایی با رنگ قهوه‌ای، شتری، کرم، سورمه‌ای و سفید یا زمینه‌ای سورمه‌ای با نقشمایه‌هایی به رنگ سفید و قرمز بافته می‌شود. متن این قالی یکی است و تنها در حاشیه با هم متفاوت هستند. اما طبق تحقیقاتی که انجام شد همه این طرح را به اسم گل پنجه‌ای معرفی کرده و هیچ کس آن را جزیی از طرح‌های گلدانی نمی‌داند.
طرح قندانی یا گل قندانی
نقشمایه اصلی این قالی گل قندان است که به طور افقی یا در عرض قالی در ردیف‌های سه و چهارتایی تکرار می شود. رنگ زمینه آن معمولا سورمه‌ای بوده و نقوش آن با رنگ‌های مختلف سیاه و سفید کار می‌شود.
مردم منطقه این قالی را در نقاط مختلف با تغییراتی در رنگ زمینه و نقش می بافند بیشتر فرش‌های سیستان در اندازه‌های قالیچه بافته می‌شوند. گل قندانی قالیچه ای است در اندازه‌های ۱۵۰ در ۳۵۰ یا ۱۵۰ در ۳۰۰ سانتی‌متر مربع.
نمونه دیگری از این نقشه موجود است که طرح گلدانی پایه‌دار و بزرگ شبیه به قندان است که داخل آن شکل‌های دایره یا لوزی به رنگ‌های مختلف پر می‌شود که تعداد آنها از پایین به بالا کمتر می‌شود.
این گل قندان ها با استفاده از رنگ‌هایی مثل قرمز، زرد، قهوه‌ای، سبز، نارنجی، شتری و سفید بافته می‌شند که معمولا سه بار در عرض و چهاربار در طول تکرار می‌شوند. در بین این گل قندان‌ها نقشمایه چراغ‌اویزی کار می‌شود که با استفاده از همان رنگ‌های گل قندانی بافته شده و نقشمایه‌هایی مثل مجلک و گل میخی و غیره نیز برای پر کردن زمینه قالی استفاده می‌شود. بیشتر بر زمینه‌ای تیره مثل سورمه‌ای یا سیاه کار شده است.
طرح گلدانی
نقشمایه اصلی و تکراری قالی گلدانی در سیستان گلدان با اندازه‌هایی بین ۱۲ تا ۴۰ سانتی‌متر است. این طرح را متعلق به زمان شاه عباس می‌دانند. در این طرح، موتیف گلدان به شکل‌های متنوع در قالی‌های مختلف در پایین و وسط متن فرش قرار دارد و از آن گل هایی بسیار کوچک مربع با شاخ و برگ بسیار ناچیزی بیرون می‌آید که متن را می پوشانند.
در نوع دیگر این طرح فقط یک گلدان نیست بلکه چندین گلدان است، متن با گل‌ها و شاخه هایی که آنها را مرتبط می‌سازد و پوشیده می‌شود. در هر نقشه، گلدان‌ها یا کوچک هستند یا بزرگ و در فاصله آنها نقشمایه‌های تزیینی یا جا پر کن ریز و درشتی مانند چیتک، زنجیر و چراغ آویزی قرار دارد، گلدان که نماد مرتبط با آیین باروری و حاصلخیزی است. از هزاره سوم پیش از میلاد مسیح تا زمان حال به اشکال گوناگون بی‌شماری تجسم یافته است.
بر طبق تداعی‌های نمادینی که گلدان دارد معمولا آن را به حالت مستقر بر پایه‌های هلالی شکل ماه نشان می‌دهند و در آن گیاهانی می‌نهند و این نشانه فراوانی و یا یکی از درخت‌های کیهانی است. معمولا طرح‌های گلدانی سیستان به صورت هندسی طرح می‌شوند.
گلدان در قالب مربع و برگ‌ها با رنگ‌های یک در میان چسبیده به ساقه به موازات گلدان‌ها بالا می‌روند. رنگ اصلی زمینه این قالی سیاه یا قهوه‌ای بوده و رنگ نقش‌ها متشکل از قرمزهای مختلف همراه با عنابی و سبز تیره است. در نقاط مختلف سیستان این قالی را با تغییراتی در حاشیه و انواع گلدان‌ها می‌بافند.
