نقش «محرمات» یا نقش «مهرمت»

از نقش محرمات چه می‌دانید، نقشی که به گفته پژوهشگران فرش ایران جزو نقوش باستانی بشمار می‌آید و از دوران هخامنشیان و ساسانیان به یادگار مانده است.

تاریخچه و اصل اشتقاق لفظ محرمات و سبب اطلاق آن به نقش قالی راه راه معلوم نیست، پس از اسلام پارچه های راه راه را محرمات خوانده اند و در کشمیر که از دیر باز زیر نفوذ فرهنگی ایران زمین بوده است به پارچه و شال ترمه راه راه «مهرمت ( mahramat) می گویند و چنین هم می‌نویسند.

اگر املاء و تلفظ این واژه محرمات (moharramaat ) باشد می‌تواند از پارچه‌های راه راه سبز و سیاه که در مراسم عزاداری ماه محرم بکار می‌رفته، گرفته شده باشد و اگر «مهرمت» درست باشد کند و کاو بیشتری باید کرد.

قرائن و شواهد تاریخی حکایت از آن می‌کند که نقش محرمات یکی از کهنترین نقش‌های فرشبافی ایران و بمراتب قدیمتر از نقش ناظم و نقش‌های گلدانی مشابه است. پارچه‌هایی به نقش محرمات از سده های چهارم و پنجم هجری (از طبرستان و مازندران) باقی مانده و ظرف‌های سفالین لعابدار به همین نقش و از همین دوران – تا اواخر سده ششم – از آمل وساوه.

نقش محرمات آنچنان رواج داشته که بیش از دو سوم لباس‌ها و فرش‌ها و پرده‌ها و خیمه‌ها و رواندازهایی که در ۱۰۹  قطعه مینیاتور قدیم ترین نسخه قابوسنامه نقاشی شده به نقش محرمات است آن هم محرمات پهن.

با توجه به اینکه این نقاشی‌ها تحت تأثیر نقش‌های متداول در پارچه بافی و سفالگری منطقه خزر کشیده شده و با توجه به اینکه آمل و رویان هم از مراکز عمده پارچه بافی و سفال سازی آن دوران بوده و گرگان و طبرستان تا قرن‌ها پس از اسلام سنت‌های هنر ساسانی را حراست می‌کرده اند، با اطمینان نزدیک به یقین می‌توان گفت که نقش محرمات از نقش‌های اصیل هخامنشی – ساسانی است. در اینصورت این پرسش بمیان می‌آید که آیا «مهرمت» زبان کشمیری می تواند ریشه پهلوی یا سانسکریت داشته باشد؟

این نقش دیرین سال در صنعت پارچه بافی صفوی عمر دوباره یافت و پس از آن در هنر ترمه دوزی کرمان اما اینکه از چه زمان نقش محرمات به فرشبافی فارس و کردستان و فراهان و درخش و نیز قفقاز  بیش از همه گنجه در آذربایجان شوروی – راه یافته، دانسته نیست چون قدیمترین نمونه حداکثر ۲۵۰ سال دارد و این مدت برای ردیابی یک نقشه باستانی بسنده نیست.

محرمات دو رنگ

این نکته نیز تقریبا مسلم شده که بافندگان داراب سال‌ها پیش از قشقایی‌ها به نقش محرمات – به شکل ساده دون آورده اند. به هر حال، در بررسی ویژگی‌ها و تطور این نقشمایه در هنر و صنعت فرشبافی باید قائل به تفکیک شد و آن را به محرمات دو رنگ و چند رنگ باریک تقسیم کرد.

نوع دو رنگ که همواره یک رنگ آن سفید است و رنگ مشکی یا سرمه ای یا پشمی، معمولا بصورت نوارهای باریک چسبیده به هم بافته می شود. این نوع در میان فرشبافان نی ریز، بهارلو و بولوردی  رواج دارد و در دستبافته‌های قشقایی به ندرت دیده شده است.

محرمات چند رنگ

گروه چندرنگ که کردستان و فراهان و قفقاز و ایل قشقایی را در بر می گیرد، نیز به دو دسته پهن و باریک تقسیم می شود. محرمات پهن تنها در ایل قشقایی و کردستان و درخش مرسوم است. محرمات باریک رنگارنگ خاص قشقایی‌ها و بافندگان کردستان و فراهان و آذربایجان شوروی است.

منطقه قشقایی تنها جایی است در فارس که همه انواع محرمات پهن و باریک به رنگ‌های گوناگون در آن بافته می شود لیکن در این مورد نیز زنان کشکولی بر دیگر طایفه ها و تیره های قشقایی پیشدستی کرده و این نقشمایه را کم و بیش به خود منحصر کرده اند، پس از کشکولی‌ها بافندگان شکرلو بیش از دیگر قشقایی‌ها به مکتب محرمات گرویده اند و فرشهایی کمیاب ولی نه چندان ظریف به نقش محرمات پهن بافته اند .

محرمات جناقی

گروهی کوچک از زنان و دختران هنرمند کشکولی نوع دیگری از محرمات ابداع کرده اند که خطوط آن مواج و شکسته است و به «محرمات جناقی» شهرت  یافته است. این مکتب خاص که ظهور آن از اواسط قرن دوازدهم هجری است و هبوط آن در اوایل قرن چهاردهم می تواند نمونه ای محتمل باشد از شیوه ایلیاتی اقتباس و تطور هندسی نقشمایه صفوی معروف به «موج دریا» که در سال‌های اخیر در برخی از قالی‌های شهری بافت ایران احیا شده است.

به هر تقدیر، محرمات جناقی بیشتر در بافت خورجین و مفرش آن هم بطور استثنایی و تفننی، کاربرد یافته و قالی و قالیچه آن به ندرت بافته شده و جزو دستبافته‌های بسیار کمیاب قشقایی است.

اقتباس از کتاب دستبافته‌های روستایی و عشایری فارس استاد سیروس پرهام