زیلو، فرش سلامت
زیلو را «فرش سلامت» می‌نامند، دستبافته‌ای با نقشمایه‌های کهن که با فراز و نشیب‌هایی که در طول تاریخ دیده همچنان زنده و سرپا مانده است. میبدی‌ها زیلو را به این دلیل فرش سلامت می‌نامند که وقتی عمرش به پایان می‌رسد پای درخت دفنش می‌کنند تا کودی شود برای طبیعت. زیلو در تابستان خنک است و در زمستان گرم و به همین خاطر به فرش سلامت معروف شده است.
زیلوبافی پس از چند دهه‌ای که رو به افول بود اکنون با تلاش توسعه خوشه زیلو و مردمان میبد جان دوباره‌ای گرفته است ولی همچنان نیازمند حمایت.
محمدعلی یادگاریان، مدیر توسعه بازار خوشه زیلوی میبد که در بازدید از کارگاه شرکت تعاونی زیلوبافان و فعالیت آنها همراهی‌مان می‌کند درباره این کارگاه و بافندگانش می‌گوید: «تمام زیلوبافان به طور مشترک اینجا سهام دارند و در سود سالانه شریک هستند. از خرید نخ تا تابیدن آن برای چله کشی، تولید و فروش همه و همه در این محل انجام می شود.
برخی مواد اولیه را از این جا تهیه می‌کنند و زیلو را در کارگاه‌های خانگی خود می‌بافند و پس از اتمام، زیلوی بافته شده را بر می گردانند و به جای رد و بدل کردن پول، دوباره نخ می گیرند. تمام نخ‌ها هم تولید داخل است.
چند مدل نخ داریم. برخی از نخ‌ها از کارخانه اصفهان می‌آید و نخ پنبه ازبک که ضایعات کمتری دارد. نخ زیلو کلفت است به همین خاطر کمتر کارخانه‌ای آن را تولید می‌کند و ما با محدودیت تامین منابع روبرو هستیم.
چند مدتی است در خوشه توسعه زیلو، نوع نخ دیگری را شناسایی کردیم و به صورت مشترک بین کارگاه‌ها خریداری شد. هفت کارگاه نخ نرمتری و با کیفیت بهتری را تهیه کرده‌اند چون نخ پنبه کلفت است بیشتر کارخانه‌ها به آن ضایعات اضافه می کنند. اما کاری که ما کردیم ضایعات را حذف و نخ صدرصد پنبه تهیه کردیم.»
وی در ادامه می‌افزاید: «سفارشات بیت مقام معظم رهبری در اینجا تهیه می‌شود. زیلوهایی هم که برای بناهای متبرکه اهدا می‌شود هم از اینجاست. در این محل زیلوها با ابعاد بزرگتری تولید می‌شود و تعداد دستگاه‌ها بالاتر است. ما در طول زیلو محدودیتی نداریم اما در عرض آن محدودیت داریم به همین دلیل بافت زیلویی که عرض بیشتری داشته باشد کار هر کسی نیست. بافنده‌ها از بچگی زیلو بافته‌اند و بین ۵۰ تا ۷۵ سال دارند.
گاهی برخی از این افراد فقط ۵ سال پنجه زده‌اند تا بتوانند به مراحل بعدی و استادکاری برسند.»
در بین دستگاه‌های زیلوبافی برخی از دستگاه‌ها با کمک پمپ باد کار می‌کنند. یادگاری در توضیح عملکرد این دستگاه‌ها عنوان می‌کند: «از چند سال پیش برای اینکه سرعت کار بیشتر شود برخی دستگاه‌ها از مدل سنتی خارج و بادی شده‌اند و نقش اندازی آنها به وسیله ۱۴ دکمه انجام می‌شود اما در دستگاه‌های سنتی کل بحث نقش اندازی به وسیله دست صورت می گیرد و زیلو در دست بافنده شکل می گیرد. با عوض کردن اهرم‌هایی که بالای سر دستگاه وجود دارد نقش روی زیلو شکل می‌گیرد.»
یادگاریان درباره رنگ‌‌هایی که در زیلوبافی استفاده می‌شود، چنین می‌گوید:«آبی لاجوردی رنگی است که در مساجد استفاده می‌شود و بُعد مذهبی دارد به همین دلیل بیشترین رنگی که در زیلو بافی استفاده می شود آبی لاجوردی است. اما تنوع رنگی زیلوها در چند سال اخیر بسیار شده است. قبلا بافنده ها ترکیب رنگ ها را دلی انتخاب می کرده اما در یک سال گذشته طراح زیلو به این رشته اضافه کرده‌ایم که وظیفه نقش اندازی جدید و ترکیب‌بندی رنگی را بر عهده دارد.»
به گفته این مدیر توسعه بازار خوشه زیلو، زیلوبافی و تمام صنایع دستی به اقلیم وابسته هستند. زیلو هم به دلیل خاصیت پنبه‌ای بودن تابستان حس خنکی و در زمستان حس گرمی را به فرد منتقل می کند. با توجه به اقلیم جغرافیایی میبد و استان یزد زیلوبافی شکل گرفته است و به همین خاطر است که ایران و به خصوص یزد مهد نساجی است.
زیلو ساده است و این موضوع موجب می شود حس آرامبخشی به افراد بدهد. زیلو مثل دشت کویر می ماند. وقتی از بالا به زیلو نگاه می کنید سادگی خاصی دارد اما وقتی روی آن تمرکز می کنید متوجه پیچیدگی آن می شوید.»
یادگاریان با انتقاد از وضعیت موجود، می‌افزاید: «هنر قیمتی ندارد و آن چنان که باید نتوانستیم روی درآمد بافنده های زیلو کار کنیم چون بهای تمام شده نخ بسیار بالا رفته و ما مجبوریم قیمت رقابتی زیلو را نسبت به زیراندازهای دیگر کنترل کنیم.
زمان قدیم زیلو یک محصولی بود که در همه خانه‌ها پیدا می‌شد و چندان هم ارزش زیادی نداشته زیرا در هر خانه پنبه به میزان زیادی وجود داشت. در یزد پنبه کشت می شده اما بعد از خشکسالی این موضوع، کشت آن کاهش پیدا کرد و قیمت پنبه بالا رفت.
این محصول با توجه با اینکه مواد اولیه‌اش از پنبه است روی قیمت تمام شده تاثیر بسیاری گذاشته است. قبلا زیلو را زیر فرش پهن می کردند اما با توجه به خاصیت پنبه، ضد الکتریسته ساکن، ضد آلرژی و حساسیت بسیاری متقاضی زیلو زیاد شده است. زمانی که متقاضی یک محصول بسیار باشد قاعدتا قیمت آن هم بالا می رود. در سال های گذشته سعی شد روی این موضوع کار کنند به همین دلیل وام های بانکی برای آن در نظر گرفته شد و از سال ۲۰۱۸ که میبد به عنوان شهر جهانی زیلو شناخته شد صندوق کارآفرینی امید بودجه ای را به بافنده های زیلو اختصاص داده است و هزینه خرید دستگاه زیلو بافی را به بافنده ها در قالب وام پرداخت می کند. بسیاری از این تسهیلات استفاده کرده اند. در حال حاضر هم بیشترین تمرکز ما روی بحث طراحی است.»
به گفته وی دانشگاه علمی کاربردی دو سال پیش رشته زیلو را شکل داد اما نتوانست آن طور که باید این رشته را پیش ببرد. زمانی که زنجیره ارزش و تولید زیلو بررسی شد حلقه مفقوده ای به نام طراحی آشکار شده است و به همین دلیل توسعه خوشه زیلو از سال گذشته دوره ای طراحی زیلو را راه اندازی کرده است. افرادی که رشته طراحی می خوانند در تلاش هستند که طراحی زیلوها را مدرن کنند.
