قالی نی ریز از گذشته تا امروز
از قالی نی ریز چه می‌دانید، نقشه هایی که دیگر مثل گذشته بافته نمی‌شوند. آیا نقشه های «سراسر محرمات باریک» یا «سه کنده» نی ریز را دیده‌اید؟
ما در این گزارش از نقشه‌های مختلفی که در این منطقه از استان فارس بافته شده‌اند برایتان می‌گوییم، نقشه‌هایی که بسیاری از آنها بافته نمی‌شوند یا اگر هم بافته می‌شوند به زیبایی و با کیفیت گذشته نیستند.
منطقه نی ریز در شرق شیراز و در کنار دریاچه بختگان در استان قرار گرفته است. این منطقه دو سبک متفاوت در نقشه و بافندگی دارد، یکی نقشه مخصوص نیریز‌ی‌هاست و دیگری نقشه های ایلات خمسه است.
یوسف صمدی بهرامی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه هنر تهران در گفت و گوی اختصاصی با «گلچه فرش» از فرش و فرشبافی در این منطقه برایمان می‌گوید.
«نی ریزی‌ها چندین نقشه خاص خود را دارند مثل محرمات باریک و سه کنده که در تهران به درختی معروف است. با توجه به اینکه منطقه نی ریز، قشلاق برخی از ایلات کوچ‌رو همچون ایلات خمسه و لرها بوده، نقوش مختلفی به اسم نی ریز بافته و روانه بازار شده‌اند ولی در واقع این نقشه‌ها متعلق به طایفه های مختلف ایلات خمسه فارس هستند.
از طرفی با یکجانشین شدن برخی از تیره‌ها و طایفه‌های ایلات خمسه در اطراف شهر نی ریز، نقشه‌های مختلفی که بافته می‌شوند به نی ریز معروف شده‌اند.
پیشتر نقشه‌هایی که در این منطقه بافته می‌شد ذهنی بافت بودند ولی در طول دهه‌های گذشته و با رواج یکجانشینی و تولید فرش های تجاری، سبک بافندگی بسوی شهری بافت و استفاده از نقشه سوق یافته است.»
اما نکته قابل تامل در این منطقه ساکن شدن برخی از عشایر لر، ترک، عرب و حتی افشاری است. تشخیص اینکه کدام نقشه بافت چه طایفه‌ای است کار بسیار سختی بنظر می‌رسد. استاد صمدی بهرامی در این باره می‌گوید: «عشایر این منطقه از جمله لرها و ترک‌ها با یکدیگر تعاملات بسیاری داشته‌اند و از یکدیگر تاثیر پذیرفته‌اند به عنوان مثال برخی بافندگان طایفه شکرلو که ترک هستند برخی از نقشمایه های لری را در دستبافته‌‌هایشان بافته‌اند و این موضوع برخی از محققان را به اشتباه می‌اندازد.
باید بگویم بهترین راه برای شناسایی اینکه دستبافته متعلق به کدام تیره و طایفه است از روی مشخصات فنی همچون تکنیک بافت است. باید بدانیم کدام طایفه به چه تکنیکی می‌بافد. برخی از طایفه‌ها نقشه‌های یکدیگر را می‌بافند و اینکه دستبافته را چه کسی بافته سخت می‌شود ولی از نوع بافت از جمله گره زدن و پود دهی می‌توان دریافت چه طایفه‌ای دستبافته را بافته است.»
استاد صمدی بهرامی برای درک دقیق‌تر شناسایی دستبافته‌هایی که در منطقه نی ریز بافته می‌شوند مثالی را مطرح می‌کند: «برخی از شاخه‌های ایل افشار ساکن اطراف نی ریز هستند و نقشه های ایلات خمسه یا نی ریز را می‌بافند اما تکنیک بافت آنها متفاوت است. افشار‌ها و ترکمن‌‌ها معمولا از گره‌های نامتقارن از راست استفاده می‌کنند و این در حالی است که طایفه های عرب ایلات خمسه از گره ترکی بهره می‌برند. اشاره کنم دستبافته های نی ریز که در بازار هستند با گره فارسی(نامتقارن) و ترکی (متقارن) بافته شده‌اند.»
رجشمار قالی نی ریز
فرش‌هایی که در نی ریز و اطراف آن بافته می‌شوند معمولا رجشمار بالایی ندارند و بین ۲۰ تا ۴۰ متغییر هستند. شیوه بافت این فرش‌ها معمولا نیم لول است و به همین خاطر از نرمی و لختی خاصی برخوردارند. تار و پود فرش‌های این منطقه معمولا از پشم است.
در مورد اندازه فرش های نی ریز هم باید گفت از ذرع و نیم تا فرش‌های ۶ متری در این منطقه بافته می‌شد. اکنون بافندگی در این منطقه به پایین‌تر حد خود رسیده است و کیفیت و زیبایی دستبافته‌های گذشته را ندارند.
نقشمایه های مورد استفاده در فرش های نی ریز
بیشتر نقشه‌هایی که در این منطقه بافته شده‌اند هندسی است و پرکاربرد در بین عشایر قشقایی و لر. نقشمایه های ترنج، پرندگان، بز و درخت در بیشتر دستبافته‌های این منطقه خودنمایی می‌کنند. رنگ‌بندی بیشتر قالی های نی ریزی لاکی و قهوه‌ای یا زرد تیره است. البته دستبافته‌هایی در گذشته از این منطقه به رنگ‌های روشن طلایی و کرم دیده شده که متعلق به دستکم ۱۵۰ سال گذشته بوده است.
درباره فلسفه نقشه سه حوض و پرندگان هم چنین استنباط می‌شود که این نقشمایه‌ها نماد باران خواهی هستند. در نقشه سه حوض، نقشمایه بز هم نماد دیگری از باران‌خواهی است و نقشمایه درختان نیز نمادی از برکت و زندگی و جاودانگی است.
