قالیبافی لرستان از بروجرد تا اشترینان

در استان لرستان طرح‌های هراتی و ریزماهی و بته ای را در کنار طرح‌های دیگر باید جزو مهمترین و فراگیرترین طرح های این منطقه بشمار آورد. در منطقه بروجرد طرح ماهی جزو ریزنقش ترین طرح های استان لرستان است.

ما در این گزارش تحقیقی برخی از طرح های قدیمی و با اصالت بروجرد و اشترینان را به شما معرفی می‌کنیم که جزو طرح‌های قدیمی و البته پرطرفدار نیز بشمار می‌روند.

 طرح چهاربره

به این طرح زیبا در گویش محلی «چاروره» گفته می‌شود، از لحاظ موقعیت جغرافیایی روستای چهار بره در شمال بروجرد قرار گرفته است و از لحاظ کیفیت در طرح و نقش و بافت در گروه تولیدات با کیفیت لرستان است.

از نمونه بافته های چهاربره می توان به طرح «علمدار» اشاره کرد. فرش چهار بره و علمدار بروجرد از گونه‌های قدیمی لرستان است که در گذشته بافت آن از رونق خوبی برخوردار بوده. طرح چهار بره واگیره‌ای است و در اولین نگاه تاثیر طرح هراتی را در آن می‌توان مشاهده کرد. در چهار بره متن از موتیف‌های درشتی مانند گل لوتوس و برگ کنگری استفاده شده است.

طرح علمدار چهار بره و ریز ماهی

معمولا تعداد حاشیه یکی است و طره هم لته سیب رایج در کل کشور است. قالی های این روستا معمولا از روی حاشیه شناخته می‌شود و در واقع می توان گفت بافنده حاشیه را به عنوان اصالت بافت روستا عامل شناسایی انتخاب کرده و با متن بازی می‌کند. ریشه‌یابی تاریخی حاشیه هم اصل آن را به حاشیه هراتی می‌رساند که با توجه به ذهنیت بافنده تغییراتی در آن صورت گرفته است.

رنگبندی علمدار چهاربره تیره و معمولا سرمه‌ای سیر و روناسی به عنوان رنگ زمینه انتخاب می‌شد، تعداد رنگ های مورد استفاده در این نوع دستبافته از ۷ رنگ شامل سرمه ای، روناسی ، زرد، سبز، آبی، سفید و نارنجی، تجاوز نمی‌کند و رنگبندی موتیف‌ها به گونه‌ای است که تا حدی سنگینی متن را جبران کرده و جلوه بیشتری داشته باشند. برای بافت این سبک طرح در استان از الگوی بافت ثابت که همان تکه فرش ها یا در اصطلاح محلی دستور بوده است.

دستو اورنک

طرح چهار بره در ابعاد ذرع و نیم و قایچه ای و کناره بافته می شود. بدلیل واگیره ای بودن، این طرح قابلیت آنرا دارد که در ابعاد مختلف و بنا به نباز و تشخیص بافنده، بافته شود.

 چهاربره علمدار

طرح علمدار در واقع همان طرح معروف هراتی است که در غرب ایران با نگاره های اصلی گل الماسی که در چهار سوی آن چهار برگ یا ماهی قرار دارد تزیین شده است و در این منطقه با خلاقیت و ذهنیت بافنده چنین حالتی را به خود گرفته است. در صورت دقت به این طرح واگیره ای، ماهی ها به شکل برگ دیده می‌شوند. بافنده برای تنوع بیشتر نمادهایی از لوزی با موتیف های گل لوتوس و ماهی را در متن قرار داده است. در برخی نمونه‌ها تعداد ۴ حاشیه با موتیف های گل لوتوس، لته سیب و بته استفاده شده است.

طرح گنجشکی (ملیچه ای) روستای چهار بره

نمونه دیگری از تولیدات روستای چهار بره، طرح گنجشکی است. طرح گنجشکی دارای نقشه تکراری (واگیره ای) است واگیره ها لوزی‌هایی هستندکه به وسیله گل های الماس و لوتوس در اندازه های مختلف به یکدیگر مرتبط شده و داخل لوزی ها موتیف های گنجشک و عقاب قرار می گیرد.

قالی طرح گنجشکی نسبت به طرح علمدار همین روستا دارای موتیف های ریزتر و رنگ بندی زیبا و ملایم‌تری است و مهارت بیشتری در بافت را نشان می‌دهد. حاشیه مورد استفاده معروف چهار بره است که بررسی تاریخی ریشه آن را به حاشیه‌های معروف هراتی رساند که به شکل ساده‌تر با حالت روستایی بافته شده است. این طرح هم به تبعیت از طرح های دیگر این روستا و همچنین استان لرستان از رنگ سرمه ای برای زمینه استفاده کرده است.

بته سرابند مالمیر

مالمیر و سرابند از جمله روستاهای شمال شرقی بروجرد و همجوار با استان مرکزی هستند. تولیدات این دو روستا از نظر بافت و طرح و نقش کاملا شبیه هم هستند و به همین دلیل در سراسر ایران به نام سرابند (مالمیر) شناخته می شود.  طرح معروف مالمیر و سرابند نقشه تکراری بته است که هم بصورت لچک و ترنج بافته می‌شود هم بدون لچک و ترنج و اکثرا با حاشیه شکری بافته می شوند. بر خلاف سایر طرح ها و نقش‌های موجود در لرستان ریز نقش هستند و همین امر جلوه لطیف تر و زیبا تری را به تولیدات آنها می‌دهد.

طرح بته این روستاها از معدود تولیداتی در استان لرستان است که از رنگ سفید به عنوان یکی از رنگ‌های اصلی در لچک، ترنج و حاشیه استفاده می‌کنند و به طور کلی با استفاده از قرمز لاکی سیمای روشنی را به تولیدات خود می‌بخشند. تعداد رنگ‌های این نوع قالی لرستان نیز محدود است و به ۷ رنگ نمی‌رسد. این طرح و به خصوص بافت این روستا در بروجرد بسیار مورد علاقه و پسند بازار محلی است. بطور کلی بافندگان لرستان به طرح بته‌ای سرتاسری ریز و درشت که متن فرش با ردیف های بته دو طرفه (بته ها در هر ردیف در جهت مخالف ردیف قبل قرار گرفته اند) منقوش می‌شود تمایل زیادی نشان میش دهند و بافت آن در گوشه و کنار لرستان انجام می شود.

طرح عروسکی

طرح عروسکی نمونه حاضر یک طرح لری و نمونه ای قالی عروسکی تشخیص داده شده است. از این نوع طرح امروزه تا آنجا که اطلاع داریم در هیچ جای لرستان بافته نمی‌شود. همچنین به علت فرسوده بودن قالی مورد نظر امکان تشخیص کامل طرح و حتی رنگبندی وجود ندارد فقط طبق استنادات به افراد محلی و تشخیص نماد آدم قالی را طرح عروسکی می‌دانستند و اینکه نوع طرح ها در گذشته توسط عشایر بافته می‌شده و یک طرح سلیقه‌ای است.

طرح سماوری

روستای «برده سره» در شمال غرب بروجرد و در مسیر شهرستان نهاوند قرار گرفته است. از جمله طرح های این روستا طرح سماوری است که نمادی از صنعت ورشوسازی و سماور ورشویی بروجرد است. از گذشته های دور بروجرد قطب اقتصادی لرستان بوده و انواع پیشه‌ها در آن فعالیت داشته اند بطوریکه روستاییان و عشایر از سراسر استان بازار این شهرستان را برای تهیه مایحتاج و عرضه محصولات کشاورزی و صنایع دستی انتخاب می‌کرده‌اند. در دهه‌های نه چندان دور سماورهای ساخت دست هنرمندان ورشو ساز بروجرد زینت بخش خانه‌های بسیاری بوده و بافت یک قالی با طرح و نام سماور از این مساله ناشی می‌شود.

سماور ورشو

طرح سماوری بصورت یک چهارم است و طرح کامل ترنج، دو سماور را نشان می‌دهد که از قسمت تحتانی به یکدیگر چسبیده‌اند و لچک های هندسی آنرا احاطه کرده‌اند. نقش سماور یا همان ترنج تمام قسمت طولی و عرضی زمینه را فرا گرفته و فضاهای اندکی از زمینه که باقیمانده با موتیف‌های کاملا هندسی پر شده است.

در این نوع قالی تمام اجزا مانند حاشیه، لچک و حتی انتخاب نوع رنگبندی کمکی هستند برای جلوه بهتر و بیشتر ترنج سماوری. تعداد رنگ‌های مورد استفاده این طرح ها  از ۷ رنگ تجاوز نمی‌کند و اکثرا رنگ زمینه سرمه‌ای است. باید به این نکته اشاره کرد که طرح سماوری امروزه در روستاهایی که این نوع طرح را داشته‌اند بافته نمی‌شود مگر بسیار کم و به ندرت یا بر اساس سفارش‌پذیری.

فرش طرح کاتاراز

طرح روستای «قاعد طاهر» با تلفظ محلی «کاتاراز» نمونه طرح های این روستا طرح سماوری است که در واقع برای تشکیل ترنج از طرح سماور استفاده شده در این نوع قالی ترنج پیش از حد معمول و مرسوم بزرگ و مربعی شکل است و لچک ترنج و فضل اصلی متن را اشغال کرده و تقریبا فضای زیادی در متن باقی نمی‌ماند و باقیمانده فضای متن با موتیف‌های کوچکی مانند انواع گل و بوته پر می شود. قالی دارای یک حاشیه اصلی قرمز رنگ و دو طره سرمه‌ای است و تمام تلاش بافنده در متن به کار رفته و چندان تلاشی برای زیبایی حاشیه صورت نگرفته است. امروزه این طرح منسوخ شده و دیگر بافته نمی‌شود.

 طرح گیجالی

روستای گیجالی در مرکز بروجرد قرار گرفته و از نظر طرح و نقش در گروه طرح‌های لچک و ترنجی قرار می‌گیرد با این تفاوت که کاملا متمایز از سایر روستاهای این منطقه است. به طور قطع این طرح یک طرح و نقش روستایی نیست و از طرح‌های شهری اقتباس شده است.

طرح قالی لچک و ترنجی است که حالت گردان به خود گرفته به طرح‌های شهری نزدیک شده است. بافنده حاشیه را به یکی تقلیل داده و سعی کرده حداکثر استفاده را از متن برای گردش اسپیرال ها داشته باشد در زمینه موتیف شاخص گل سرخ است که با ته غنچه برگ آن را تزیین کرده اند.

این مسئله نشان‌دهنده تلاش بافندگان برای تغییر و ارتقاء صنعت فرشبافی در بروجرد و سایر مناطق است. موتیف های مورد استفاده در حاشیه هم گل سرخ و موتیف هایی به شکل خوشه گندم هستند. این روستا هم همانند سایر روستاهای بروجرد معمولا سرمه‌ای را به عنوان رنگ زمینه انتخاب کرده است ویژگی‌های رنگبندی روستایی اما زیباست.

طرح و نقش لچک و ترنج گل آلبالو

از نظر طرح (شکسته بودن) و رنگ بندی کاملا متاثر از نهاوند است. به دلیل استفاده از گل‌های ریز خوشه ای به این نام معروف شده است. در این نوع طرح معمولا یک حاشیه اصلی و دو طره استفاده می‌شود که از روی حاشیه می‌توان تشخیص داد که بافنده برای بافت حاشیه نسبت به متن خلاقیت و وقت زیادی صرف نکرده است.

موتیف های موجود در حاشیه نسبت به متن درشت و ابتدایی هستند در مورد رنگ بندی معمولا این منطقه از سبز و زرد زیبایی استفاده نمی کند و این دو رنگ چندان بازار پسند از ارزش تولیدات آنها می‌کاهد.

 لچک ترنج ونایی

این طرح برگرفته از روستای جعفر آباد است مانند استفاده از گلدان و بوته‌هایی که آرایشی شبیه گل آلبالوی جعفرآباد دارند. در یک بررسی کلی با وجود نزدیکی روستا به شهر که می ‌واند عامل مهمی هم برای پیشرفت صنعت قالیبافی باشد اما نسبت به سایر روستاها وضعیت ضعیف‌تری را در طرح و نقش و بالاخص رنگبندی نشان می‌دهد.

اشترینان

بافندگان این بخش توانسته‌اند با ذوق و سلیقه در بافته‌هایشان بازار داخلی و حتی بازار خارجی خود را حفظ کرده و تقریبا همپای مناطق دیگر حرکت کند. از طرح های این بخش می‌توان به طرح چنار، طرح تاج ماهی و شیخ قربانی اشاره کرد و یک طرح دیگر که از تلفیق سه نمونه اشاره شده به وجود آمده و نمونه مورد بررسی طرح چهارم و در واقع یک طرح تلفیقی است.

قالی های اشترینان بر اساس زیبایی طرح و نقش و بازار پسند بودن شامل این ۴ نقش می‌شوند:

طرح شیخ قربانی

طرح تاج ماهی

طرح چنار

طرح تلفیقی

در طرح تلفیقی که در واقع بر اساس ۲/۱ نقشه بافته می‌شود متن تلفیقی از سه طرح فوق الذکر است و لچک ها در ادامه یکددیگر به وجود می‌آیند. در متن واگیره ماهی در هم به طور واضح مشخص است و باز هم از موتیف های لته سیب و گل لوتوس و موتیفی شبیه به عقاب استفاده شده است. در این نمونه یک حاشه اصلی و دو طره دیده می شود.

بافنده در این قالی از رنگ های نسبتا روشن مانند فیروزه ای سبز روشن، مسی و … برای جبران سنگینی رنگ سرمه ای و لاکی زمینه استفاده کرده و باز هم سرمه‌ای اشترینان یکی از نمونه های خوب موجود در منطقه است.

پژوهش: رضوان هخامنش‌نیا