تفاوت قالی شیری قشقایی و قالی شیری چینی

چه تفاوتی بین قالی شیری قشقایی و قالی شیری چینی وجود دارد؟ بافت کدامیک از شیرها روی فرش یا گبه قدیمی‌تر است و آیا این نقشایه از ایران بسوی چین رفته یا بالعکس؟

باید گفت نقش شیر در ایران نه تنها بر روی منسوجات و فرش‌ها بلکه در بسیاری از آثار هنری از زمان‌های گذشته وجود داشته است. فرش های قشقایی با استفاد از رنگ‌های طبیعیَ پشم گوسفند و بز و به دست زنان ایل بافته می‌شود. این فرش‌ها که به گبه های شیری معروف هستند دارای نقش شیر در متن خالی گبه هستند. نقش شیر موضوع اصلی گبه های شیری است و اغلب نماد شوکت و عظمت است.

مشابه این فرش‌ها را در تمدن چین اما بیشتر از جنس ابریشم می‌توان مشاهده کرد که برگرفته از جایگاه شیر در دو فرهنگ ایرانی و چینی است. در میان طرح‌های مختلف فرش، طرح‌های ایرانی توسط کشورهای صادر کننده فرش نظیر هند و پاکستان و چین و مصر و رومانی و آلبانی و … گواه زیبایی و مورد پسند بودن طرح‌های ایرانی در سطح جهان است.

قشقایی‌ها قالیچه‌هایی با طرح شیر که اصطلاحا گبه های شیری نامیده می‌شوند، می‌بافند. در متن این گبه‌ها معمولا نقش یک یا دو شیر بزرگ در قسمت میانی فرش و یا چند شیر در ردیف‌های موازی دیده می‌شود. چون جز شیر، ویژگی و اسلوب خاصی ندارند از آنها تحت عنوان قالیچه شیری یاد می‌شود.

در گذشته معمولا گبه های شیری روی قالیچه‌های دیگر در وسط چادر قرار می گرفت که نشانی از دلیری و غرور و تعصب صاحب چادر بود. با توجه به سوابق تاریخی و اعتقادات مذهبی و سنتی و اهمیتی که شیر در میان اهالی این سرزمین دارد به نظر می رسد که طرح و بافت گبه های شیری از ابتکارات عشایر فارس و از جمله قشقایی‌ها باشد. این نقش نمادی از مرد خانه یا مرد ایل است و برخی معتقدند که نقش شیر اشاره به لقب حضرت علی دارد. توجه ایرانیان به نقش شیر در کتیبه‌های تخت جمشید و بسیاری ازسکه‌ها و ظروف و منسوجات عهد ساسانی گواه بر ایرانی بودن این نقش است.

گبه‌ دستبافته‌ایی بسیار ابتدایی است که معمولا در رنگ‌های طبیعی گوسفند همچون سفید، سیاه، قهوه‌ای، بژ، خاکستری و در اندازه‌های کوچک بافته می‌شود. گبه از موی بز و گاهی گوسفند و پرزهای بلند آن معمولا بلند و تعداد نخ‌های پود به کار رفته بعد از هر ردیف گره بسیار زیاد است و تعداد آنها گاهی تا ۸ نخ می‌رسد.

بافنده گبه شاید هیچگاه شیر را از نزدیک ندیده باشد، شیر در واقع نقشمایه‌ای اسطوره‌ای دارد و نمادی از مرد ایلیاتی است. در واقع تمام جزییات تزیینی و حالات و قیافه شیرهای بافته شده بر روی این فرش‌ها زایده تخیل زنان بافنده بوده است.

نقش شیر در بافته های قشقایی عموما مربوط به دو سده اخیر است و جنبه مفهومی در آن بیشتر از شبیه سازی اهمیت داشته است. این نقش به صورت منفرد در وسط فرش یا تمامی سطح آن وجود دارد و در برخی موارد با گیاهان و حیوانات دیگر تلفیق شده است. پر کردن زمینه به وسیله حیوانات دیگر و گیاهان تجسمی است از جنگل و بیشه که در مقایسه با عظمت و جلال شیر قرار می‌گیرد.

فرش های شیری چین

در چین منابع گسترده تولید پشم وجود ندارد و نخستین فرش های چینی با الیاف ابریشم بافته شده‌اند. ابریشم‌‌بافی و پرورش کرم ابریشم چین سابقه‌ای در حدود ۴ هزار سال دارد و تا قبل از رنسانس ایتالیا تقریبا تمامی بافته های ابریشمی اروپا از شرق وارد می شدند. از این رو نخستین و قدیمی‌ترین بافته های چینی را باید بافته های ابریشمی دانست.

در کنار بافته های کهن که عموما ابریشمی یا انواع خاصی دیگر بوده‌اند احتمال داده می‌شود که پس ازانقراض سلسله مینگ و تسلط منچوری‌ها، بافت فرش پرزدار در این کشور آغاز شده باشد. رنگبندی فرش های چینی بسیار ملایم است و رنگ مورد استفاده زمینه اغلب آبی و زرد و با درجات گوناگون است. قهوه‌ای مایل به زرد ارغوانی نیز بعضا استفاده می‌شود ولی رنگ‌های سبز و قرمز به ندرت در قالی های کهن یافت می شود.

تصویر شیر ترسیم شده بر روی فرش های چینی ریشه در سنت نمادپردازی فرهنگ خاور دارد. نقش شیر نماد محافظ بودا و نقش «شیر-سگ» یا «فو داگ» (فو نام چینی بوداست) که موجودی اسطوره‌ای با سر شیر و بدن سگ است دارای پیشینه تاریخی و محافظ معابد بودایی و دفع شر است که سابقه پیدایش آن را به قرون ابتدایی میلاد نسبت می‌دهند که از گذشته با حالات مختلف در هنر چین ظاهر شده است که خاص‌ترین آن مجسمه سنگی است که مقابل معابد بودیسم وجود دارد و نقش آن در فرش های چینی نیز نفوذ پیدا کرده است.

شیر در آیین بودا حیوانی مقدس به شمار می‌رود. صورت این حیوان در چین غالبا حالتی شیطنت‌آمیز دارد و از آنجا که وظیفه‌اش دفع بلا و شر است چشمانی گشاد دارد. نخستین نمونه‌های شناخته شده قالی چینی با نقش شیر-سگ به دهه‌ای آغازین قرن هفدهم میلادی باز می‌گردد و این قالی‌ها بیشتر در کارگاه‌های سلطنتی بافته می‌شده و جنبه تزیینی داشته‌اند و اکثرا به امپراتوران پیشکش می‌شدند.

نتیجه‌گیری

با توجه به اینکه نقش شیر در تمدن کهن ایرانی کارکرد نمادین داشته است و مورد استفاده فراوان قرار می‌گرفته از راه جاده ابریشم و ارتباطات فرهنگی وارد چین شده و در آنجا کارکردی اسطوره‌ای پیدا کرده و به عنوان نماد محافظ بودا مورد استفاده قرار گرفته است و بعدها وارد منسوجات و فرش‌های چینی شده است. این فرش‌ها نشانگر مفاهیم و مضامین خاص در این دو تمدن است.

این نقش در چین نشات گرفته از نفوذ آیین کهن بودا و در فرهنگ قشقایی ریشه در زندگی ایلیاتی دارد و ترسیم انواع متفاوت آن در میان بافته‌های دو حوزه بازتابی از دو خاستگاه و اقلیم متفاوت است. تفاوت دیگری که وجود دارد استفاده از مواد و مصالح است که در چین به علت کمبود پشم در گذشته فرش با ابریشم بافته می‌شده و رنگ‌های آن محدوده بوده ولی در ایران با استفاده از پشم و بر روی دارهای افقی و به صورت گبه‌هایی با رنگ‌های متنوع بافته می‌شود. اما نکته مشترک در هر دو فرهنگ استفاده آن به عنوان نماد قدرت است که در فرهنگ چینی برای سلاطین بافته می‌شد و در فرهنگ قشقایی به عنوان قدرت مرد ایل بوده و در وسط چادر پهن می‌شده است.

گردآوری از مقاله «بررسی تطبیقی قالی شیری قشقایی و قالی شیری چینی»، نوشته ریحانه بیرامی و نوشین سوری.