از قالی های برچلو یا بزچلو چه میدانید
قالی های برچلو را باید یکی از فرش های خاص و ناب مرکز ایران دانست. جایی که یکی از نابغه های طراحی فرش ایران یعنی عیسی بهادری را پرورش داده است. یکی از برندهای مهم قالی ایران برند بُرچَلو یا بزچلو است که علاوه بر بازارهای داخلی در بسیاری از بازارهای خارج از کشور نیز شهره بوده و طرفداران قابلتوجهی دارد.
از این رو مهارت بافت قالی بزچلو در روز ۱۴ بهمن ۱۳۹۹ از طرف کمیسیون ملی ثبت میراث فرهنگی ناملموس واجد ارزش شناخته شده و در فهرست میراث ملی ناملموس به ثبت رسید. باید گفت نام این برند بیانگر خاستگاه جغرافیایی آن است.
بُرچَلو یا بُزچَلو نام منطقهای تاریخی- فرهنگی در غرب استان مرکزی و شرق همدان است که به دلیل سکونت ایل ترک زبان بزچلو در این منطقه چنین نامیده شده است. منطقه مورد اشاره در حال حاضر با اراضی شهرستان کمیجان استان مرکزی مطابقت میکند.
باید گفت که برچلوها / بزچلوها از جمله ۳۲ ایل یاریدهنده شاه اسماعیل برای به قدرت رسیدن صفویان هستند که نام و خدمات تاریخی این ایل در منابع گوناگون تاریخی ذکر شده است و هماکنون پسوندهای بزچلوئی، برچلوئی، بزچلو و برچلو را میتوان در نام خانوادگی بسیاری از مردم شهرستان کمیجان جستجو کرد.
این نکته فراموش نشود که استاد عیسی بهادری طراح بیبدیل تاریخ فرش و نگارگر و مینیاتوریست نامدار ایران که خالق فرش های ماندگاری چون شکار چرخ، ستاره دریایی، روباه و خروس، بشریت و … بوده و اساتید بزرگی چون محمود فرشچیان، هوشنگ جزیزاده و عباسعلی پورصفا را به جامعه هنری ایران معرفی کرده است، خود متولد روستای آقچهکهریز شهرستان کمیجان و فردی برخاسته از فرهنگ منطقه بزچلوست.
اگرچه در حال حاضر تاریخ مدونی برای نمایاندن قدمت هنر قالیبافی در منطقه موجود نیست، میتوان به روایت شاهزاده مسعود میرزا ظلالسلطان فرزند بزرگ ناصرالدینشاه قاجار و حاکم اصفهان در کتاب تاریخ سرگذشت مسعودی در مورد در اوج کمال قرارداشتن صنعت قالیبافی در بلوکات عراق عجم از جمله بلوک بزچلو بهعنوان یکی از قدیمیترین اشارات به رواج قالیبافی در منطقه اشاره کرد.
علاوه بر این در ادبیات معاصر ایران و کتابهایی چون شادکامان دره قرهسو اشاراتی به قالی و پشتی بزچلو شده است. قالی بزچلو تاکنون نظر بسیاری از پژوهشگران و محققان مسائل فرش ایران را به خود جلب کرده است، چنانکه در بسیاری از آثاری که تاکنون در داخل و خارج از ایران درباره فرش و فرشبافی ایران منتشر شده است، بخشی به فرش بزچلو اختصاص داده شده است.
قالیبافی همواره بخش مهمی از فرهنگ بزچلو را به خود اختصاص میداده و در گذشتهای نهچندان دور از ممرهای اصلی درآمد اکثر مردم این منطقه بوده است بهطوری که زنان این منطقه رسماً قالیبافی را ایش (کار) مینامیدند و این کلمه معرف عظمت و وسعت نفوذ آن در زندگی آنهاست که نه از سر تفنن بلکه به عنوان جزو مهمی از معیشتشان پیگیری میشده.
به همین دلیل قالیبافی نقش پررنگی نیز در فرهنگ عامه و ادبیات شفاهی مردم این بخش از ایران دارد. به عنوان مثال از جمله بایاتیها یا دوبیتیهای فولکلوریک ترکی که توسط دختران و بانوان بزچلو در حال بافتن قالی خوانده میشود، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
اوتورموشدوم ایش اوسته (بر سر کار قالیبافیام نشسته بودم)
گون دوشدئ دیزیم اوسته (که آفتاب بر روی زانویم افتاد)
سفردن گلن اوغلوم (ای پسرم که از سفر آمدهای)
خوش گلدین گؤزووم اوسته (خوش آمدی، قدمت بر روی چشمم)
اوتورموشدوم ایش اوسته (بر سر کار قالیبافی نشسته بودم)
گون دوشدئ کوجئ اوسته (که نور آفتاب بر روی چوب کوجی افتاد)
دیدیلر یاروم گلدئ (خبر دادند یارم میآید)
موشتولوخ گؤزوم اوسته (مژدگانی بر روی چشمم)
قالی اوستونده کوجئ وار (بر رویدار قالی کوجی هست)
کوجونون قیرخ اوجئ وار (کوجی چهل سر دارد)
قیز سئوه اوغلان سئوه (دختر و پسر یکدیگر را بخواهند)
کیمیی اونا گوجو وار (چه کسی زورش به آنها میرسد)
ویژگی بافت قالی بزچلو
قالی بزچلو از فرشهای سبک روستایی است که در این قالی از گره ترکی (متقارن) با تار و پود پنبهای و پشمی استفاده میشود. قالیهای بزچلو اغلب درشتبافت هستند. این قالیهای یکپوده و پرزبلند، اکثراً در سبک گلدار با طرحهای لچک و ترنج و همچنین بالوخ (ماهی) و به رنگ زمینه شتری، گلی، آبی و عاجی بافته میشوند.
ترنج دایرهایشکل قالیچههای این منطقه با دو سر ترنج بزرگ که در حقیقت دو گلدان مملو از دستههای گل هستند و همچنین چهار دسته گل بزرگ که سایر جوانب آن را احاطه میکنند، با رنگهای شاداب بر زمینه عاجی فرش جلوه خاصی دارند.
حاشیه این قالیچهها که اکثراً در اندازههای دو ذرعی و ذرع و نیم بافته میشوند، مانند غالب فرشهای نواحی غرب ایران از سه نوار (حاشیه) تشکیل شده و نوار مرکزی معمولاً در رنگ آبی تیره است. رنگهای اصلی مورد استفاده در قالیهای بزچلو عبارتند از قرمز، سبز، زرد، قهوهای تیره، آبی، بنفش، سیاه، روناسی، پوست گردویی و پوست اناری.
در گذشته در رنگآمیزی خامه قالی های این منطقه از رنگهای گیاهی مانند روناس، پوست انار، پوست گردو و کاه استفاده میشد. همچنین رنگهای مصرفی صنعتی مورداستفاده در رنگرزی خامهها، معمولاً از رنگهای ساخت آلمان با برند «بایر» بوده است که از بازار همدان تهیه میشد.
قالیهای این منطقه در ابعاد پشتی، خرک، ذرع و نیم، دو ذرع، کلهای و تمام فرش بافته میشوند. طول قالی های کناره این منطقه ممکن است به ۴ متر برسد و عرض آن در حدود یک متر تا نود سانتی متر است. رایجترین نقشههای قالی در بزچلو عبارتند از:
- بالوخ (ماهی)
- بوتهای
- شاه عباسی
- پردهای
- لچک ترنجی و ترنجی
- حیوانی و شکارگاهی (شامل انواع حیوانات از قبیل اسب و خرگوش و آهو و سگ و شیر و پلنگ و قوچ و کل).
نقش ماهی که مردم بزچلو به آن بالوخ میگویند، یکی از نقوش بسیار رایج در قالی بزچلو است. شکل این نقش غالباً بصورت یک ماهی ساده در حال پیچش و چرخش به دور یک شیء دیگر از قبیل گل و یا حوض است.
از دهههای گذشته قالی بزچلو بهطور ویژه در بازار فرش همدان و کرمانشاه یک برند جا افتاده بوده و تاجران قالی کمیجان قالیهای بزچلو را برای فروش به این بازارها حمل میکردهاند. در حال حاضر نیز علاوه بر بازار شهرهای اشاره شده، این قالیها در بازار تهران و برخی دیگر از شهرهای کشور کاملا شناختهشده هستند و حداقل بیش از یک قرن است که پای خود را به بازارهای بینالمللی نیز بازکردهاند.
شاید از مهمترین مشکلات حال حاضر صنعت قالیبافی در بزچلو که منجر به افول آن نسبت به گذشته پرفروغش شده است، بتوان به نبود خلاقیت و تکراریشدن نقوش و رنگها، از بین رفتن شیوههای سنتی رنگرزی، عدم دسترسی به مواد اولیه و مورد نیاز به ویژه پشم مرغوب بهدلیل نبود کارگاههای ریسندگی پشم در شهرستان کمیجان علیرغم ظرفیت بالای دامپروری منطقه، فقدان اطلاعات کافی درباره فرش منطقه و گذشته درخشان آن و شرایط خاص فنی آن، تقلید نقوش مناطق دیگر توسط افراد ناآگاه، عدم وجود ناظر آگاه بر کار بافندهها برای کاهش ضایعات و نواقص فرشبافی، کمشدن تعداد کارگاههای جمعی فرشبافی و کاهش سرمایهگذاریهای خصوصی اشاره کرد.
در سال ۱۳۹۶ از سوی رئیس وقت مرکز ملی فرش ایران، دکتر کارگر بازدیدی از موزه و نقاشخانه ایل بزچلو واقع در قلعه استاد عیسی بهادری در زادگاهشان روستای آقچه کهریز شهرستان کمیجان انجام شد که در این دیدار قول مساعدت لازم برای تبدیل این قلعه به پاتوق فرش بزچلو و یکی از پاتوقهای فرش استان مرکزی داده شد. همچنین مسئولان مربوطه در این دیدار از تلاش برای ثبت جهانی قالی برچلو/بزچلو سخن به میان آوردند. یقیناً به تحقق پیوستن چنین وعدههایی در کنار اقداماتی چون تأسیس کارگاههای جمعی قالیبافی، فرهنگسازی برای روآوردن نسل جوان به سمت این هنر و شغل، بیمه قالیبافان و فراهم کردن امکان صادرات قالی منطقه میتواند به امکان ماندگاری و اعتلای صنعت قالیبافی بزچلو یاری رساند.
تحقیق و پژوهش از احسان قاسمخانی
باسلام و تشکر از مقاله خوبی که در زمینه قالی برچلو منتشر کردید
چون علاقمندی به پیگیری بیشتر موضوع شدم متاسفانه هرچه دنبال منابع و مآخذ این تحقیق گشتم چیزی ندیدم ِ، ممنون می شوم اگر در ازین زمینه کمک کنید .
این تحقیق را دوست عزیزمان آقای قاسمخانی که اصالتا کمیجانی هستند، تهیه کرده اند و البته ابن تحقیق طولانی و مفصل است و ما آن را با هماهنگی ایشان کوتاه کردیم. در صورت اینکه می خواهید کل مطلب را مطالعه کنید با شماره سردبیر در بخش «تماس با ما» ارتباط بگیرید تا اقدامات بعدی صورت بگیرد.