از رج و رجشمار در فرش چه می‌دانید

گلچه فرش، کیفیت فرش دستباف به میزان و تعداد گره‌هایی است که در مقیاسی معین بافته می‌شود و از آن با عنوان تراکم یاد می‌شود. تراکم یکی از نکات کلیدی برای تعیین کیفیت و ارزشمندی فرش دستباف است و رج یکی از مقیاس‌های اندازه‌گیری تراکم فرش دستباف است. این مقیاس اندازه‌گیری قدمتی به‌اندازه تاریخ بافت فرش در ایران دارد و جالب است بدانید که مفهوم آن با مقیاس اندازه‌گیری به نام ذرع درهم‌آمیخته است.

رج در فرش‌بافی تبریز به معنای گره است اما برای درک مفهوم رجشمار باید در ابتدا با مقیاس اندازه‌گیری ذرع آشنا شویم. تبریز ازجمله شهرهایی است که به داشتن فرش‌های نفیس دستباف مشهور است و مقیاس ذرع از تبریز وارد فرش‌های دستباف ایران شد. فرش‌بافان تبریزی برای تعیین تراکم بافت فرش، تعداد گره‌های آن را در مقیاسی معین اندازه‌گیری می‌کنند و ذرع پایه و اساس این اندازه‌گیری است.

هر ذرع در تبریز معادل ۱۱۲ سانتی‌متر است. برای اندازه‌گیری تعداد گره‌های فرش از ۱۶/۱ ذرع استفاده می‌کنند ( ۱۱۲ سانتی‌متر بر ۱۶ تقسیم می‌شود که حاصل آن ۷ سانتی‌متر است ) یعنی در فرش تبریز، تعداد گره را در هر ۷ سانتی‌متر شمارش می‌کنند. بنابراین در فرش‌بافی، هر رجشمار تبریز ( فرش‌های ترکی بافت ) معادل ۷ سانتی‌متراست و هرچقدر تعداد گره در این ۷ سانتی‌متر بیشتر باشد به همان میزان فرش از تراکم بالاتری برخوردار است و در نتیجه فرشی نفیس و ارزشمندتر خواهد بود.

نحوه شمارش رج

محاسبه تعداد گره‌های فرش کار چندان سختی نیست برای این منظور کافی است تا از یک خط کش در قسمت پشت فرش استفاده کنید و با دقت تعداد گره‌ها را در ۷ سانتی‌متر شمارش کنید ؛ فرش با زبان خودش به شما خواهد گفت که تا چه اندازه نفیس است. این شمارش می‌تواند در طول و عرض فرش صورت گیرد اما ازآنجاکه فرش بصورت عرضی بافته می‌شود بهتر آن است که شمارش رجشمار هم در عرض فرش انجام شود. به یاد داشته باشید که هرچه تعداد رجشمار در بخش‌های مختلف فرش برابر باشد کیفیت و یکدستی بافت فرش بیشتر است.

رجشمار فرش تبریز

همان‌طور که گفته شد تعداد رج (گره) در هر رجشمار نشان‌دهنده ریزبافت و یا درشت‌بافت بودن فرش است. در فرش‌های درشت‌بافت تعداد گره کمتری در هفت سانتی‌متر بافته می‌شود و میزان رجشمار کمتر از ۴۰ گره است در نتیجه فرش تراکم پایین‌تری داشته و از ارزشمندی آن نسبت به فرش ریزبافت کاسته می‌شود.

این میزان برای فرش‌های نیمه ریزبافت بین ۴۰ تا ۶۰ گره است و برای فرش‌های بسیار نفیس به بیش از ۶۰ گره در رجشمار می‌رسد. در فرش‌های ریزبافت بدلیل تراکم بالا، بافنده فرش از قلاب‌های خاصی استفاده می‌کند و گره‌های فرش را می‌بافد که به گره‌های متقارن و ترکی معروف هستند.

رجشمارها در فرش تبریز

فرش تبریز معمولا با استفاده از الیاف پشم و ابریشم بافته می‌شوند و به فرش‌های تراکم بالا شهرت دارند. تراکم فرش تبریز را می‌توان به صورت زیر تقسیم بندی کرد :

۲۵ × ۲۵ : از انواع ارزان فرش دستباف به حساب می‌آیند و برای عرضه به بازار در نظر گرفته می‌شوند.

۳۰ × ۳۰ : ازجمله فرش‌های  دستباف معمولی تبریز هستند که این روزها کمتر بافته می‌شوند.

۳۵ × ۳۵ : این نوع از فرش‌های تبریز بیشتر موردتوجه کشورهای اروپایی است.

۴۰ × ۴۰ ، ۵۰ × ۵۰ ، ۶۰ × ۶۰ و بالاتر از این اعداد به عنوان فرش‌های نفیس ریزبافت تبریزی به شمار می‌آیند که در بافت آنها از الیاف ابریشم استفاده می‌شود.

۱۰۰ تایی

این اصطلاح در فرش اصفهان متداول است و منظور تعداد ۱۰۰ تایی گره در تمام عرض فرش است.

گاهی اوقات از اصطلاح «خفت» استفاده می شود و منظور تعداد گره در تمام عرض فرش است. مثلا وقتی گفته می شود ۲۰ تا ۱۰۰ تایی( یا ۲۰۰۰ خفت) در فرش ۶ متری، یعنی در ۲ متر عرض فرش تعداد ۲۰۰۰ گره وجود دارد. این فرش بنابراین معادل فرش ۶۵ رج است.

خونه

این اصطلاح در کاشان متداول است.

هر «خونه» دارای ۱۰ گره است و در این اصطلاح منظور تعداد «خونه» در نصف عرض فرش است. مثلا فرش ۴۶ خونه ۶ متری، دارای ۴۶۰ گره در یک متر عرض فرش است.

بنابراین این فرش معادل ۳۰ رج است.

تون

این اصطلاح در یزد متداول است. در این روش تعداد تون به تعداد نخ تار گفته می شود که در نصف عرض فرش کشیده می شوند و به این ترتیب در نصف عرض فرش معادل نصف عدد تون گره بافته خواهد شد. مثلا «فرش ۸۴۰ تون» شش متری دارای ۴۲۰ گره در یک متر عرض فرش است. بنابراین این فرش معادل ۲۸ رج است.

جفت

این اصطلاح در فرش کرمان متداول است و منظور تعداد جفت تار (یا تعداد گره) در دو گره ذرعی یا ۱۴ سانتیمتر است. مثلا فرش ۱۰۰جفت دارای ۱۰۰ جفت تار ( یا ۱۰۰ گره) در ۱۴ سانتیمتر است. بنابراین، این فرش معادل ۲۸ رج است.

تفاوت رجشمار فرش دستباف با تراکم فرش ماشینی

در فرش ماشینی از اصطلاح ۳۵۰ شانه، ۵۰۰ شانه و ۷۰۰ شانه استفاده می شود. منظور از شانه، شانه ماشین بافندگی است و عددی که در جلوی این اصطلاح گفته می شود منظور تعداد دندانه در یک متر است.

از هر دندانه شانه ماشین بافندگی دو نخ تار عبور می کند و به این ترتیب بازای هر شانه ماشین بافندگی، یک گره در فرش بافته می شود. به این ترتیب فرش ۵۰۰ شانه دارای ۵۰۰ گره در یک متر عرض فرش است و می توان تراکم آن را معادل فرش دستباف ۳۲ رج دانست. البته باید توجه داشت که در تولید فرش ماشینی از گره «U» یا «بی گره» استفاده می شود.