قالی گشنی را بشناسید

از قالی و قالیبافی طایفه گشنی یا «جشنی» چقدر اطلاعات دارید؟ طایفه‌ای که به گفته اعضایش در زمان رضا شاه و با از هم گسیختگی که این طایفه در خود دید چاره‌ای پیدا نکرد که تحت لوای طایفه عرب یا همان ایلات خمسه فارس برود.

ما درباره نقوش و رنگ‌ آمیزی دستبافته‌ای این طایفه کوچک و کمتر شناخته شده در استان فارس برایتان خواهیم گفت. طایفه‌ای که بزرگترین قالی‌هایش در نهایت به ۶ متر مربع می‌رسد و رجشمار پایین بین ۱۶ تا ۲۰ دارد و به فرش درشت‌بافت‌شان معروف هستند.

آشنایی با طایفه گشنی

این طایفه آنچنان شناخته شده نیستند و کهن‌ترین سند در مورد موجودیت طایفه‌شان همان سنگ مزارهایی است که متعلق به سده دهم هجری است و دو سندی که گویا در دوران صفویان چند نفری از بزرگان طایفه برای پرداخت مالیات نزد شاه عباس دوم رفته‌اند.

این طایفه در گذشته در استان پهناور فارس ییلاق و قشلاق داشتند و گاهی هم مجبور به کوچ به کرمان و بندرعباس شده‌اند. اما این طایفه از بد روزگار و رخدادهایی همچون تاراج طایفه و به قتل رسیدن چندین تن از روسای طایفه در زمان حکومت رضا خان و از دست رفتن جمعیت این طایفه برای حفظ بقای خود مجبور شده‌اند زیر لوای ایل خمسه بروند. این طایفه را از زیر مجموعه عرب های فارس می‌دانند ولی در واقع هیچک از گشنی‌ها عرب نیستند و به زبان سلیس فارسی گویش می‌کنند.

ویژگی های قالی گشنی

گشنی ها همچون سایر ایلات و طوایف و تیره‌های عشایر استان فارس آنچنان تبحری در بافندگی ندارند چراکه رجشمار بافته هایشان بسیار پایین و بین ۱۶ تا ۲۰ است. رنگ های مورد استفاده بافندگان گشنی، تیره هستند و موفقیت زیادی برای فروش در بازارهای دیگر را ندارند جز شهرهایی که به آنها نزدیک هستند. در کل باید گفت دستبافته های این طایفه جز ارزانترین فرش های استان فارس است.

البته از این موضوع نگذریم که برخی از دستبافته های قدیمی که از بافندگان گشنی در دسترس است نشان می‌دهد در چند دهه گذشته نمونه‌های ریزبافت با رنگ‌های درخشان از آنها باقی مانده است.

گشنی‌ها معمولا دارهای خود را زمینی برپا می‌کنند و قالی‌هایشان در قطعات نه چندان بزرگ بافته می‌شوند. گره‌هایی که استفاده می‌کنند متقارن یا همان ترکی است که به گویش آنها «دولنگی» است. بافندگان گشنی پرداخت فرش و قالیچه ها را با قیچی انجام می‌دهند و طول پرزهای قالیچه ها معمولا بلند است.

نقوش قالی گشنی

طرح غالب قالی گشنی با ترنج میانی است که آنها به این ترنج «تاس» می‌گویند. بسیاری از قالی های گشنی سه ترنج یا همان سه تاس هستند یعنی به صورت یک ردیف از سه تاس به هم چسبیده در طول قالی.

گشنی ها در بافت و خلق قالی محدودیت رنگ ندارند ولی معمولا در بافت قالی از ۸ رنگ سبز، نارنجی، قرمز، لاکی، زرد، قهوه‌ای و آبی و سفید بهره می‌برند.

در ترنج گشنی، ترنج شانزده بازویی جای گرفته و نگاره گردونه خورشید را در بطن دارد. تفاوتی که در برخی از نقوش گشنی دیده می‌شود محیط شدن هشت پیکان به یک چهار ضلعی است اما این چهار ضلعی کماکان نگاره گردونه خورشید را در بر دارد.

در متن قالى‌های گشنی معمولا بین دو ردیف تاس‌ها درخت سراسری قرار دارد؛ در دو سوی دیگر تاس‌ها دو نیمه از همین درختان نقش بسته‌اند. از دیگر نگاره هاى قالى گشنى نگاره  sمانند است که نگاره آشناى قالى هاى عشایرى فارس است.  این نگاره در طایفه گشنى به نام «قلابه» معروف است.

احتمالا نگاره s مفهوم نماد رموزه اسطیری داشته باشدو شکل ساده شده‌اى باشد از بز کوهى و صورتى دیگر از تجسم اساطیرى ماه، بسان جایگاه برودت و رطوبت و یا شاید این همان نقشمایه دیرینه و باستانى خورشید آریایى یا سواستیکاست.

در بیشتر نمونه‌های فرش گشنی، در حاشیه درونى نقشی به نام «اره ای» وجود دارد که نماد کوه محسوب می‌شود. این نقش حاشیه‌ای را باید از کوچکترین و ساده‌ترین کوه نمادهای زنجیره‌ای دانست که کهن‌ترین نمودگارهای آن بر چندین قطعه از آجرهای لعابدار کاخ‌های هخامنشی شوش نقش بسته و حاشیه‌های درونی صحنه «سربازان جاویدان» کاخ شوش نیز بدان آراسته است.

نقش اره ای را گشنى ها به نام «جیک جیکو» مى شناسند و از نقوش پرکاربرد در قالی گشنی است. حاشیه پهن قالى گشنی معمولا با «دوره  بالیغ» یا به احتمال زیاد «ماهی به زبان ترکی» بافته می‌شوند. این حاشیه نیز از حاشیه های متداول در قالی گشنی است.

بین حاشیه ی پهن و حاشیه ی باریک، طره‌ای به صورت کله مرغى هاى مثبت و منفى وجود دارد که گشنی ها آن‌را «قلاب» می‌نامند. این نام از آن روست که سر مرغ های منفی و مثبت در هم قلاب می‌شود. تکرار پیاپی و بی وقفه نگاره ی مرغی/ قوچکی این احتمال را به میان می آورد که این شیوه نگاره سازی زنجیره ای بازمانده نوعی رمز طلسم گونه باشد.

بخشی از این مطلب پژوهشی از مقاله سرکار خانم مهتاب مبینی و انسیه اسکندری اقتباس شده است.