رمزگشایی از راز  قالی اردبیل

از شاهکار فرش قالیبافی دوران صفوی یعنی «قالی اردبیل» چه می‌دانید؟ از اینکه کجا و به دستور چه کسی بافته شد، چند سال کجا بوده و چه سرنوشتی پیدا کرده است؟

پیش از پرداختن به سرنوشت عجیب و شاید اندوهبار قالی اردبیل بهتر است درباره مشخصات آن بگوییم، مثلا که این قالی یک جفت بوده و لنگه سالم‌تر آن در اندازه ۱۰۳۴ در ۵۳۴ سانتی‌متر است و لنگه ناقص آن ۷۲۹ در ۴۰۹ سانتی‌متر.

این جفت قالی نفیس و بی‌همتا در سال ۹۱۸ شمسی یا ۱۵۳۹ میلادی یعنی دقیقا ۴۸۱ سال پیش با هنرمندی مقصود کاشانی در کارگاه بافندگی سطلنتی شاه تهماسپ و احتمالا در تبریز بافته شده است.

لنگه کامل این قالی هم‌اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن و لنگه ناقص در موزه لس‌آنجلس کانتی نگهداری می‌شود. این جفت قالی در کمال ظرافت و ریزبافتی هر یک با ۳۲ میلیون گره بر تار و پود ابریشمین بافته شده‌اند. کتیبه‌های قاب‌دار هر دو فرش علاوه بر عبارت «عمل بنده درگاه مقصود کاشانی سنه ۹۴۶» مزین به این بیت حافظ است:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست                     سر مرا به جز این در حواله گاهی نیست

با توجه به نسب کاشانی بودن استاد بافنده، پشم به کار رفته در این جفت قالی ویژگی‌های پشم منطقه آذربایجان را دارد. شواهد نشان می‌دهد نقشه این جفت قالی از سوی برجسته‌ترین نقاشان و طراحانی که از هرات به تبریز آورده شده‌اند، تهیه شده است.

رازهای سر به مهر قالی اردبیل

سال ۱۸۸۶ میلادی کمپانی زیگلر با زیرکی یک لنگه از قالی اردبیل را از متولی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی می‌خرد به قیمت ۲۴۰۰ پوند و به پول آن زمان ۱۲ هزار تومان و یک جفت قالی گلابتون از نخ نقره و طلا و یک قالیچه قدیمی هندی- ایرانی را همه به عنوان ثمن معامله تصاحب می‌کند. می‌گویند متولی بقعه این قالی را برای تامین هزینه ترمیم بقعه فروخته بود.

زیگلر قالی را به شرکت رابینسون در لندن می‌فروشد و چون یکی از قالی‌ها نیاز به مرمت اساسی داشته حاشیه لنگه دیگر را که بعدها خریداری شده بود از روی آن برداشته می‌شود و به لنگه دیگر دوخته می‌شود و بخش‌هایی را که پای سوده بوده از نو پرزبافی و رفو می‌کنند. این مرمت ۴ سال آن هم به طور مخفیانه به طول می‌انجامد.

شرکت رابینسون پس از اتمام مرت اقدام به تهیه کاتالوگ می‌کند و این قالی را مقدس می‌نامد. قیمت‌گذاری این قالی به حدی بوده که هیچ موزه و مجموعه‌داری از پس مبلغ برنیامده‌اند.

سرانجام این قالی با همت موزه ویکتوریا و آلبرت با جمع‌اوری اعانه، شاهکار فرش ایرانی را در سال ۱۸۹۳ میلادی به قیمت ۲۰۰۰ پوند می‌خرد. آن زمان کسی نمی‌دانست که این قالی ترمیم شده است و در قرن بیستم این راز برملا می‌شود.

اما لنگه ناقص؛ لنگه ناقص و بی‌حاشیه پس از آنکه مدتی پنهان نگاه داشته می‌شود به مجموعه‌دار نامور امریکایی «چارلز یرکیز» فروخته می‌شود به این شرط که ۱۰ سال پنهان بماند و هرگز در انگلستان به نمایش درنیاید.

سال ۱۹۱۰ که کاتالوگ حراج مجموعه یرکیز انتشار می‌یابد وجود لنگه دوم برملا می‌شود. این فرش پس از حراج به تملک کاپیتان دلامر در می‌آید و ۹ سال بعد سر جوزف دووین آن را می‌خرد و سرانجام در اواخر دهه ۱۹۳۰ به مبلغ ۷۰ هزار دلار نصیب میلیاردر آمریکایی «پال گتی» می‌شود که اکنون در موزه لس آنجلس کانتی است.