نقشمایه های گلیم قشقایی

نقشمایه های گلیم قشقایی و سایر مناطق فارس را باید به چهار گروه متمایز از هم تفکیک کرد؛ نقشمایه‌های هندسی، دوگانه، تلفیقی و حاشیه‌ای.

باید گفت این نقشمایه ها در طراحی، بافت و شناخت دستبافته ها از یکدیگر بین ایلات و طوایف عشایر استان فارس بسیار مهم است. بسیاری از این نقشمایه های از زمان ایران باستان همچنان پابرجا مانده و تعداد دیگری نیز پس از اسلام وارد ایران شده است.

استاد سیروس پرهام، پژوهشگر فرش دستبافت از این نقشمایه‌ها و تقسیم‌بندی‌شان چنین تشریح کرده است:

نقشمایه های هندسی

در توضیح این نقشمایه‌ها باید گفت گروهی از نگاره‌های گلیمی که حاصل کنار هم چیده شدن منظم و متقارن شکل‌های ساده هندسی از سه گوش تا هشت گوش را دارد جزو نقشمایه های هندسی است.

گروه دیگری از پدید آمدن تکرار متقارن یک نگاره خاص است به شیوه آرایش چپ و راست و از جهت رنگ‌آمیزی مثبت و منفی است. در این سبک نگاره «پر و خالی» همواره در فضای تهی میان دو نگاره تیره رنگ یک نگاره دیگر به همان شکل و اندازه اما به رنگ روشن در جهت واژگونه آشکار می‌شود که بطور عینی و مستقیم برخاسته است از تقارن دونگاره تیره رنگ یا مثبت.

نقشمایه سرمه دان

از یک لوزی مرکزی و شش سه گوش یا نیم لوزی ترکیب یافته که به سرمه دان می‌ماند. سرمه دان بیشتر در فاصله میان نگاره‌های دیگر قرار می‌گیرد و گاه نیز در قابی هشتگوش می‌افتد که بصورت نقشمایه مکرر طرح‌های سربه سر از آن بهره می گیرند.

نوع دیگر سرمه دان حاصل قرار گرفتن نقشمایه سرمه دان ساده در مرکز و احاطه شدن آن با سه گوش و لوزی‌های دیگر است. نتیجه آنکه سرمه دان بزرگتری شکل گرفته که سرمه دان کوچک در بطن آن است. هر دو نوع سرمه دان از نقشمایه هایی است که عده زیادی از گلیم‌های سرتاسری و بدون لچک و ترنج قشقایی آراسته به ردیف‌های آن است.

این نقشمایه‌ها از رایج ترین نقشمایه‌های گلیمبافی آناتولی است و تصور می‌رود قشقایی همراه خود به فارس آورده اند.

نقشمایه چهارخال

این نقشمایه مرکب متشکل است از قرار گرفتن ۹ لوزی کوچک در داخل یک لوزی بزرگ که در امتداد زاویه‌های زیرین و برین آن چهار لوزی کوچک به شیوه متقابل و قرینه یکدیگر جای گرفته است.

نقشمایه شبه معقلی

در این نقشمایه خطوط پهن اصلی همه دارای زاویه قائم است آنچنانکه گویی هر خط مستطیل مستقلی است متصل به مستطیل‌های دیگر به همان حالت که آجرها و کاشی‌های مستطیلی را کنار هم می چینند.

تاثیر سبک‌های معماری در تکوین این نقشمایه‌های گلیمی محدود به نگاره‌های اصلی و مرکزی نیست و شیوه طراحی قاب آنها را که همواره لوزی شکل است و در اصطلاح معماری گل صابونکی معقلی خوانده می شود.

نقشمایه های دو گانه

تمامی نقشمایه‌هایی که در این گروه قرار می گیرند از نگاره‌ای ریشه گرفته که در تدوال بافندگان قشقایی به «ایت ال» یا دست سگ معروف است و در صورت ساده و نخسیتن همان بازوان چهارگانه‌ای است که از چهار نگاره بهم پیوسته متقابل که بی‌شباهت به دست سگ نیست، ترکیب یافته است و این نقش در برخی از ایلات قشقایی به «قوش» معروف است.

این نقشمایه بسیار رایج در گلیمبافی ایرانی بخصوص قشقایی‌ها از نظر فرش شناسان غربی به اشتباه خرچنگ نامیده می شود. نقشمایه ایت ال به پنج شکل ایت ال ساده، ایت ال در قاب دوتایی، ایت ال در قابی با میانه شش گوش، ایت ال با میانه دو پیکانی، نقشمایه تکامل یافته ایت ال در قاب ششگوش تقسیم می شود.

اما نقشمایه‌ای شبیه به ایت ال است به نام نقشمایه خراسانی که از دو جفت نگاره کله مرغی همانند ایت ال زاده شده است. نهایت اینکه چون این نگاره‌های مرغی پشت هم داده و به شیوه متقاطع قرار گرفته‌اند و گردن آنها به لوزی میانی متصل است فضای خالی میان آنها نمانده که با نگاره منفی پر شود.

نقشمایه تلفیقی

باید به نقشمایه های این گروه که به پنج دسته چین، قزل قیچی، آلماگل، شانه و قیچی به طور خلاصه اشاره کنیم.

چین

نقشمایه‌ای لوزی پله‌ای که نگاره‌ای چلیپایی در میان دارد و دو نگاره دو بازویی متقابل در وجود آمده که قشقایی‌ها آن را چین می‌خوانند و در نزد برخی طوایف دیگر به شاخ قوچی معروف است. چین در شمار نقشمایه‌هایی است که بیشتر بصورت زنجیره‌ای و در ردیف‌های بهم پیوسته بکار می‌رود و همین است که لرها و قشقایی‌ها در طراحی حاشیه گبه از چین زیاد استفاده می کنند.

قزل قیچی

قشقایی‌ها نقشمایه عالمگیر ستاره هشت‌پر مظهر خورشید را قزل قیچی می نامند و در نقش‌پردازی گلیم آن را درون قابی هشتگوش قرار می دهند. قزل قیچی یا بصورت ساده و یکرنگ یا به شیوه‌ای که چهار پر به یک رنگ و چهار پر به رنگ دیگر است بافته می‌شود.

ناگفته نماند که فراوانی کاربرد انواع نقشمایه‌های ستاره‌ای در فرشبافی فارس بحکم زیبایی و ساده و بی‌آلایش نیست بلکه بخاطر اهمیت باستانی و مفهوم رمزی ستاره در اساطیر ایران باستان است.

آلما گل

این نقشمایه صورت کاملا شیوه یافته و هندسی گل هشت پر باستانی است. در این نقشمایه گلبرگ‌های گردان وخطوط مدور گل هشت پر قالیبافی به گلبرگ‌های چهارگوش تبدیل شده و همچنین هر جفت گلبرگ هم عرض و هم سطح شده و به حالتی درآمده که نقشمایه مدور نخستین به نقشمایه های چهار بازویی چلیپایی نزدیک گشته است.

شانه

این نقشمایه تجسمی از شانه‌های چوبی و فلزی دو طرفه است. قشقایی‌ها آن را همواره همراه با نقشمایه قیچی در نوارهای پهن افقی می‌بافند.

قیچی

چهار پره گشوده از هم قیچی مانند بر محور یک لوزی. این نقشمایه به نسبت سایر نقشمایه‌ها از فراوانی کمتر در بافته‌های قشقایی برخوردار است.

مداخل

نقشمایه‌های حاشیه‌ای این نقشمایه‌ها هم به ۳ دسته کاملا مجزا از هم تقسیم می‌شوند.

این نقشمایه رایج‌ترین نقش حاشیه‌ای که گونه‌ای از آن به «لاله عباسی» یاد می‌کنند به ظاهر بر انگیخته رمزهای اساطیری ایران باستان است به همان مفهوم مدخل آسمان و درگاه عرش.

قدیمی‌ترین نمونه حاشیه مدخل در فرشبافی از روزگار صفویان استمرار یافته و در حاشیه کاشیکاری گنبد مقبره امیر تیمور گورکانی از اوایل سده نهم هجری متجلی است.

حاشیه مداخل در گلیمبافی قفاز، آسیای صغیر و مناطقی از آذربایجان و کردستان و زنجان و ایلات بخیتاری و افشار نیز رایج است.

نوع دوم حاشیه مداخل که از دو ردیف نقش مداخل متقاطع بسیار ریز نقش پیدا آمده تنها در یک گلیم بسیار کهن یکتا دیده شده است چون این شیوه مداخل مضاعف و متقاطع در هیچ گلیم دیگر در جهان یافته نشده است.

لنگج

پس از نقش مداخل متداولترین و پربارترین نقش حاشیه‌ای گلیم‌های فارس لنگج است که در گلیمبافی بختیاری نیز رایج است. لنگج از نقشمایه های حاشیه ای مرکبی است که سه نگاره مستقل متفاوت را در آفرینش آن بکار گرفته اند.

چپلقه و آلا قورد

از نقشمایه‌هایی است که در گلیمبافی قشقایی برای حاشیه‌های فرعی و برای جدا کردن دو نوار محرمات افقی از یکدیگر بکار می‌آید. این دو نقشمایه نیز مانند نقشمایه‌های مخصوص شبکه زنی سرو ته گلیم به همان روال نقشمایه‌های طراحی پر و خالی یا مثبت و منفی و رنگ‌پردازی تیره و روشن بافته می شود.  آلاقورد از نقش‌های است که به معماری ایران پس از اسلام راه یافته است.