فرشبافی از روزگاران باستان

فرشبافی از روزگاران باستان در ایران معمول بوده و باید گفت که هنر فرشبافی نیز سوابق دیرینه دارد چنانکه قدیمی ترین فرش ایرانی که توسط مسشرقین پیدا شده است در حدود ۲۴۰۰ سال پیش بافته شده و در حدود ۴ متر مربع است و بطوریکه اداره کل هنرهای زبیا نوشته است:

نقشه روی آن عبارت است از حاشیه‌ای با تصویر جانوران افسانه ای بالدار و ردیف دیگری از آن را سواران ایرانی و ردیف سوم را گوزن تشکیل داده و نقوش وسط آن از نقشه های آشوری اقتباس شده و به صورت چهار برگی از گل و بوته رسم شده و کرک آن را از پشت گره زده اند و از رو چیده‌اند و صاف شده است و در هر دسیمتر مربع آن ۲۶۰ گره زده‌اند و شامل رنگ‌های قرمز و آبی و زرد کم رنگ و سبز و نارنجی است.

در آثار مورخین قدیم همه جا از قالی های ایرانی تحسین شده و از آن جمله درباره قالی های نفیس مقبره کوروش کبیر و قالی های بافت شرق در مقبره اسکندر مطالبی ذکر شده است. طبق نوشته گزنفون در ایران باستان قالی های گرانبهایی وجود داشته است که بعضی از آنها منقش به طلا بوده است.

در زمان ساسانیان قالیبافی ایران شهرت جهانی داشته و قالی های ایران به نقاط مختلف حتی چین صادره میشده. زیباترین و نفیس ترین قالی های این عصر قالی کاخ شاهنشاهی تیسفون است که برای خسرو پرویز تهیه شده و در تالار بزرگ آن کاخ قرار داشته و این همان قالی مشهور تاریخی است که به بهارستان شهرت دارد.

در این قالی جوی های آب و باغچه های پر گل و ریاحین منقش بوده است. زمینه اصلی فرش بهارستان ابریشیمن غنچه ها و میوه ها را از مروارید و یاقوت و سنگ های قیمتی دیگر تزیین کرده بودند و حاشیه آن که چمن سبزی را نشان می‌داد با قطعات زمرد مزین شده بود.

پس از تسخیر تیسفون فرش بهارستان به دست اعراب افتاد و پس از قطعه قطعه شدن میان ۶۰ هزار نفر از مهاجمین تقسیم شد. مورخان تخمین زده‌اند این فرش حدود ۲۰۰ میلیون دلار ارزش داشته است. این فرش عالی کاخ تیسفون مدت ها الهام‌بخش طراحان فرش بود. در زمان حکومت خلفای عباسی و سایر سلسله‌های اسلامی هنر فرشبافی همچنان مورد توجه بود. در حدود سده ۱۶ میلادی کاشان یکی از مراکز مهم قالیبافی ایران بشمار می‌رفت و قالی های ابریشمی این شهر شهرتی جهانی داشت.

در کلکسیون دولتی اتریش قالیچه‌ای از این دوره وجود دارد که از ابریشم بافته شده و با طلا و نقره زینت بافته و طبق نشر خاورشناسان یکی از بهترین فرش های زیباست که در موزه های جهان دیده شده. یکی دیگر از فرش‌های نفیس به نام تاجگذاری در قصر روزنبرگ کپنهاگ موجود است که در نوع خود بی نظیر است. از قرن ۱۷ میلادی تعدادی از قالی های گرانبهای ایرانی به اروپا صادر می شده.

سال ۱۶۱۶ برای مقبره شاه عباس دوم قالی‌هایی بافته شده که خاورشناسان آن را به علت ظرافت و نفاست فوق‌العاده‌ای که داشته به مخمل اشتباه می‌گرفته‌اند و این قالی های به امضای نعمت الله جوشقانی است.

از میان استادان و طراحان صنعت فرشبافی خاصه در دوره صفویه می توان سلطان محمد، حسین، غیاث عبدالله، ابن محمد، معزالدین، ابن غیاث، سیفی عباسی، غیاث الدین جامی را نام برد. غیاث الدین جامی قالی طرح شکارگاه را در سال ۱۵۲۱ میلادی بافته است.

مقصودبیک کاشانی که معاصر شاه تهماسب صفوی است یکی از هنرمندان به نام و بافندگان شهیر قالی است که برای رهایی از مجازات اعدام سر مقبره شیخ صفی الدین بست نشسته و در زمان اقامت در اردبیل قالی معروف به ادربیلی را بافته و کنار این قالی این بیت معروف حافظ را نوشته:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست             سر مرا بجز این در حواله گاهی نست

و به همین مناسبت از مجازات اعدام رهایی جست. این قالی سال ۹۴۶ هجری قمری بافته شده و اینک قالی مذکور در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن موجود است. این قالی دارای ۱۳ رنگ است و از لحاظ زیبایی و طرح آمیزی و رنگ بسیار دلپذیر و بی نظیر است و بی‌اندازه ظریف بافته شده و ابعاد آن ۵۲/۱۱ در  ۳۴/۵ سانتی متر است و هر اینچ مربع آن ۲۴۰ گره دارد و مجموعه ۳۰ میلیون گره در این قالی زده شده است.

اهمیت این قالی علاوه بر قدمت آن زیبایی و رنگ آمیزی آن است و در زیر آن نام بافنده این طور نوشته شده است: ‌عمل بنده درگاه مقصود کاشانی سنه ۹۴۶

یکی از شعرا در تاریخ ارسال فرشی که به حرم مطهر حضرت امیرالمومنین علی  در زمان شاه صفی ارسال شده چنین گفته است:

ای نادره فرش کعبه دین         ای از تو حریم قدس رنگین

در تاب ز رشته تو مریم          سجاده عیسی از تو درم

تاریخ تو دل نوشته بر عین        فرش حرم امام کونین

که مصراع آخر به حساب ابجد برابر ۱۰۴۶ است.

شاه سلیمان صفوی نیز یک قطعه قالیچه به مشهدالرضا هدیه کرده که یکی از شعرای زمان وی درباره آن چنین گفته است:

کرد نذر مشهد شاه رضا                تا شده از روی اخلاص تمام

کرد طاهر به هر تاریخش رقم            از سلیمان شاه وقف امام

۱۰۷۷

یکی از موزه های بزرگ عالم موزه مترو پولیتن نیویورک است که در آنجا نیز چند قطعه فرش گرانبها و جالب دیده می‌شود که در همان بدو ورود توجه بیننده را به خود جلب می کند. بیشتر این قالی های ظریف و نفیس مربوط به عصر صفویه است و همچنین چهار قالیچه ابریشمین کاشان در آن موزه موجود است.

در موزه آستان قدس رضوی و همچنین خزانه آن علاوه بر پارچه های زربفت گرانبها و قالی های نفیس و گرانبهای بافت لاهور محصول زحمت بافندگان ایرانی فرش های زیبا و قالی های ابریشیمن گلابتون دار زمینه لاکی مشهور شاه عباس نیز دیده می شود که نگارنده در دو ماه پیش که به منظور زیارت مرقد مطهر حضرت رضا مشرف شده بودم ضمن ملاحظه آثار باستانی و موزه آستان قدس و خزانه به دیدن آنها موفق شدم. هر کدام از آن فرش ها در نوع خود بی نظیر و بسیار قابل توجه بود.

بیشتر این فرش ها به عنوان هدایا از طرف پادشاهان صفویه یا شاهزادگان تقدیم شده است. در فهرست اشیا موزه آستان قدس رضوی از چند قالی و قالیچه ظریف و زیبا نام برده شده و مشخصات کامل آننها نیز در کتاب راهنمای موزه آستان قدس مذکور شده از جمله قالیچه کرک و ابریشم سجاده ای زمینه لاکی است که در وسط آن ترنج و قسمت بالای آن شکل محراب دیده می شود و در وسط آن جمله الله اکبر کبیرا نوشته شده و در زمینه نارنجی نیز کتیبه آیه الکرسی را به طرز زیبایی بافته اند و همچنین در درون محراب و حواشی قالیچه مزبور آیات قرآنی به چشم می خورد. این قالیچه که دارای گل و بوته و حاشیه سفید و قرمز است در اوایل عهد صفویه بافته شده و اندازه آن ۷۷/۱ در ۲۲/۱ سانتی متر است.

دیگر از قالیچه های قابل توجه ابریشمی معروف به قالیچه چهار فصل زمینه پسته ای است که به صورت محرابی است و در وسط محراب عبارت سبحان ربی الا علی و به حمده نوشته شده و در هر دو گوشه حاشیه بالا بالاجمله:

عمل بنده کمترین محمدامین کرمانی را بافته اند این قالیچه یک حاشیه باریک هم در اطراف خود دارد. در وسط این قالیچه طرح یک جوی آب و چهار جوی کشیده شده و در داخل حوض شکل دو مرغابی و سه ماهی ترسیم شده و در جوی های نیز تشکیل چند ماهی دیده می شود و روی درخت های کوچکی که در کنار جوی هاست مرغ های کوچکی نقش شده. طول این قالیچه ۴۲/۱ و عرض آن ۱۵/۱ سانتی متر است.

علاوه بر این قالیچه ها در خزانه موزه که خود قسمت جداگانه ای است قالیچه های جالب توجه و ذیقیمتی دیده می‌شود. خزانه موزه در صحن نو قرار دارد و در قسمتی از غرفه های طبقه فوقانی مشرف به صحن مطهر اتاق هایی که دارای قفسه های مختلف است قرار دارد که در آنجا چند قالیچه گرانبها ضمن سایر اجناس خزانه دیده می شود.

امروز نیز نسبت به صنعت فرش توجه مخصوص از طرف دولت می شود چنانکه نه تنها قالی و قالیچه های ممتازی در نقاط مختلف کشور توسط مردم بافته می شود بلکه از نظر طراحی و رنگ و نقشه های اصیل از طرف شرکت سهامی فرش ایران و همچنین وزرات اقتصاد اظهار علاقه می‌شود و راهنمایی‌های لازم به عمل می آید و از این رو فرش یکی از اقلام مهم صادراتی کشور ما را تشکیل می دهد.

شرکت سهامی فرش ایران یکی از موسسات بزرگ اقتصادی است که چندین سال از تاسیس آن می‌گذرد و در پاره‌ای از شهرستان‌ها مانند کرمان همدان، تبریز، اصفهان، مشهد، قم و کاشان که هر یک کم و بیش از لحاظ فرشبافی سوابق ممتد و درخشانی دارد شعبی دارد که به انجام امور مروبطه اشتغال دارند.

تا آنجا که اینجانب اطلاع دارم قسمتی از فرش‌های کاخ مرمر به دست هنرمندان با ذوق مشهدی بافته شده و زینت‌بخش کاخ شده است. هنرهای تذهیب کتب و کاشیکاری تاثیر فوق‌العاده در طراحی قالی دارد و چه بسا قالیبافان از طرح های زیبای کاشیکاری مدد گرفته‌اند و با ذوق سلیم خود آثار جاویدانی پدید آورده و قالی ایران را در جهان هنر پرآوازه ساخته‌اند.

از نقشه های مشهور قالی می توان نقشه های قالی عباسی ظلل السلطانی، اسلیمی، ترنجی، ختایی و مستوفی را نام برد. با اینکه سالهاست که در کشورهای اروپا و آمریکا ماشین قالیبافی با محصولات فرشبافی دستی رقابت می‌کند ولی ذوق و قریحه تابناک به هیچ وجه نمی‌تواند اصالت هنر قالی‌های اصیل را که با دست هنرمندان ظریف کار و هنر آفرین بافته می‌شود انکار کند. ظرافت و خصایص فرش ماشینی یکسان نیست و شرکت فرش ایران در این میان برای حفظ این هنر اصیل ملی و سنت باستانی نقش بسیار مهمی به عهده دارد.

نگارنده:نیکو همت، آذر سال ۱۳۴۴ در مجله وحید