تحقیق باستان‌شناسانه در زیرانداز بافی در ایران
چه اطلاعاتی از فرش پازیریک، قدیمی‌ترین فرشی که تاکنون کشف شده، دارید؟ فرشی که آن را به ایرانیان نسبت می‌دهند. البته هستند برخی که می‌خواهند بافت آن را به «سکاها» که در ایران می‌زیسته‌اند نسبت دهند. سئوال اینجاست آیا مردم مناطق دیگر می‌توانسته‌اند فرش را اینگونه ببافند؟ آیا شواهد دیگری وجود دارد که نشان دهد این فرش بدون هیچ تردیدی مختص ایرانیان نیست؟
عبدالحسین قاسم‌نژاد، پژوهشگر و مدرس فرش بر این موضوع ماه‌ها تحقیق کرده و با بررسی تمدن‌های مختلف در ایران بویژه آثار بدست آمده در شهر سوخته سیستان و بلوچستان اثبات می‌کند زیرانداز بافی در ایران قدمت دیرینه دارد.
نگاهی به مشخصات قدیمی‌ترین فرش جهان
پازیریک طول ۲ متری و عرض یک متر و ۸۳ سانتی‌متری دارد. در بافت آن از یک میلیون و ۲۵۰ هزار گره استفاده شده است. رنگرزی آن با بهترین کیفیت بوده و نشان از به کمال رسیدن هنر فرش در ایران است. نظریات برخی از پژوهشگران گواهی این موضوع است که پازیریک دستکم سابقه ۵۰۰ ساله فرهنگی و هنری داشته یعنی ایرانیان دستکم از ۵۰۰ سال پیش از بافته شدن این فرش با قدمت ۲۵۰۰ ساله قالیبافی می‌کرده‌اند.
اما باید برای یافتن سابقه هنر قالیبافی به این سئوال اساسی پاسخ داد که چرا پازیریک را به ایرانیان نسبت می‌دهند؟ وجود چه نشانه و آثارهایی موید این موضوع است؟ عبدالحسین قاسم‌نژاد به این سئوال اینگونه پاسخ می‌دهد:« در حوزه باستان‌شناسی اینطور مطرح شده که ۱۰ هزار سال پیش انسان یاد گرفته چگونه غذا تهیه کند و ۶۰۰۰ هزار تا ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح یکجانشینی را تجربه کرده و از همان زمان تمدن شتاب بیشتری به خود گرفته است. بررسی تاریخ باستانی کشورمان نشان می‌دهد ما و احتمالا ژاپنی‌ها مخترعان سفال در دنیا هستیم و بعد از آن ایرانیان سعی کرده‌اند برای خود زیرانداز تهیه کنند.
وجود برخی از ابزار کشف شده از محوطه‌های باستانی در کشور نشان می‌دهد که ایرانیان با استفاده از ابزاری همچون سوزن و درفش، سنجاق، دوک و سر دوک، بوریا، ابزار بافندگی به تولید پارچه، حصیر و زیراندازهای ابتدایی دست پیدا کنند.
یافته‌های بسترسازی و کف‌سازی
گذشتگان ما در ابتدا برای اینکه نشیمنگاه مطلوبی داشته باشند کف خانه‌هایشان را با گل و گچ و کاهگل کف‌سازی و بسترسازی می‌کردند. گواه این موضوع ۳۰ گزارش باستان‌شناسان از یافته‌های جالب توجه با قدمتی بین ۸۰۰۰ هزار سال پیش تا زمان حکومت هخامنشیان است.
به عنوان مثال کف‌سازی اتاق در همدان بین ۷۵۰۰ تا ۶۷۵۰۰ سال پیش از میلاد متداول بوده. کشف یک انباری که نشان می‌دهد کف آن گل‌اندود سبزرنگ شده و دلیل سبز رنگ بودن آن پیشگیری از بیماری‌های مسری بوده است.
نمونه دیگر کف‌سازی‌های کشف شده در تپه حاجی فیروز متعلق به ۵۱۰۰ سال قبل از میلاد مسیح که از گچ و کاهگل یا خاک اخرایی استفاده شده‌اند و رنگ شان قرمز است.
الیاف و دوانه گیاهان
دوک و سردوک
سوزن و درفش
سْگ و سنجاق
بوریا و اثر بوریا
ابزار بافندگی
خاستگاه زیراندازبافی
با توجه به نمونه‌ها و گزارش‌های باستان‌شناسی مردم سرزمین ایران توانایی بافت پارچه و زیراندازهای مختلف را داشته‌اند و به نظر می‌رسدفرش پازیریک نمونه‌ای از یک فرش کارگاهی باشد.
ایرانیان برای بافت زیراندازها به چنین تکنیک‌های دست پیدا کرده بودند:
– ریسیدن الیاف و نخ
– بافت به روش یکی رو و یکی زیر به شکل بوریا
– اختراع دار و دوک
– بافت به روش حلقه بافت
– بافت به روش پیچ بافت
– بافت به روش U
– بافت یک سویه
– بافت دوسویه
برای درک بهتر باید به کشف بافته‌ای در شهر سوخته اشاره کنم که سابقه‌ای بیش از ۵۰۰۰ سال دارد. کشف ابزار و حتی دستبافته‌هایی در این منطقه غنی از تاریخ نشان می‌دهد ایرانیان از هزاران سال پیش به تکنیک ریسندگی و تولید نخ و بافت دست پیدا کرده بودند.
چگونگی شکل‌گیری فنون تخصصی در جوامع نخستین ایران
شهر سوخته یکی از مناطقی است که کشف یافته‌های باستانی نشان از وجود تمدن در این منطقه را دارد. به برخی از این ویژگی‌ها می‌پردازیم:
– وجود گونه‌هایی از نظم و ترتیب و تقسیم‌بندی ساختمان‌ها و واحدهای مسکونی
– سازماندهی اجتماعی شهر، نظام یکنواخت و منظم و نقشه‌های تخلیه فاضلاب
– لوح‌های مربوط به دوران آغاز ایلام که نشانگر ارتباط تجاری و کنترل اقتصادی منطقه
– حضور صنعتگران تمام وقت در یک گستره
– پارچه‌ها در شهر سوخته به ۳ شکل گوناگون پیدا شده‌اند، قسمتی به شکل پارچه کفن، بعدی شبیه به زیرانداز و روانداز و نمونه سوم شبیه به یک لباس.
– به احتمال فراوان مردم این منطقه جزو نخستین مخترعا و مکتشفان سرگرمی‌های شبیه به شطرنج و تخت نرد بوده‌اند.
– مخترع چشم مصنوعی و جراحی جمجمه
– ویژگی‌های شهر سوخته نشان می‌دهد دوک و دستگاه بافندگی پارچه را داشته‌اند.
سرزمین ایران و شهر سوخته زیراندازبافی
-شکل‌گیری شهر و شهرنشینی چند ویژگی دارد که یکی از آنها تخصصی شدن کار است.
-پژوهش‌های انجام گرفته در سال ۱۹۷۶ و ۱۹۷۹ در شرق ایران نشان می‌دهد که در سده‌های نخستین هزار سوم جوامع روستایی ایران به موازان میان رودان با آهنگ رشدی برار در راه رسیدن به مرحله شهرنشینی گام برمی‌داشتند.
-در شهر سوخته هم الیاف گساهی و حیوانی هم ابزار بافندگی و هم دستاورد نهایی پارچه و زیرانداز کشف شده است.
