نقش پشم در قالیبافی
نقش پشم در قالیبافی چیست؟ برای قالیبافی کدام پشم خوب است؟ پشمی که به قول خبره‌های این کار به آن پشم زنده می‌گویند یا اینکه پشم دباغی شده؟ اصلا چطور پشم خوب از بد را تشخیص بدهیم؟ اگر قالی خریدیم چطور متوجه شویم پشم آن از پشم مرغوبی است؟
پشم مهمترین مقوله در بافت فرش در ایران است. بهترین پشم در کشور معمولا برای تولید فرش به کار می‌رود ولی در پروسه تهیه و تولید پشم از بخش کشاورزی به بخش صنعتی با یک پروسه معیوب روبه‌رو هستیم.
در بخش کشاورزی، پشم چیده شده به عنوان محصول نهایی در این بخش معرفی می‌شود و در بخش صنعتی پشمی که از نظر بهداشتی، مرغوبیت نسبی و آماده ریسیده شدن است به عنوان مواد اولیه نساجی عنوان می‌شود.
در این میان خلایی احساس می‌شود که برای بررسی و تحقیق سال‌هاست مغفول مانده و از آن به عنوان مرحله خاکستری پشم اسم برده می‌شود.
دکتر سیدجلال الدین بصام، عضو هیئت علمى موسسه آموزش و ترویج کشاورزى در این گزارش از پشم، نحوه بدست آمدن آن، بهترین نوع آن و مقایسه پشم و الیاف ایرانی و استرالیایی برایمان می‌گوید.
پشم از کجا می‌آید؟
دکتر بصام ابتدا به داستان پشم می‌پردازد و می‌گوید:« باید ابتدا به این سئوال پاسخ بدهیم که پشم چیست و چگونه بوجود می‌آید و در روند رشد چه مراحلی را پشت سر می‌گذارد.
در کل باید بگویم ۲ نوع پشم داریم، پشم اولیه و پشم ثانویه که نوع دوم آن برای نساجی و قالیبافی بکار می‌رود. وقتی جنین گوسفند در حال رشد است پیازچه‌ای زیر پوست آن یا به اصطلاح «بشره» شروع می‌کند به رشد و با تغذیه از مایع بی‌رنگی که داخل پیازچه است راهش را پیدا می‌کند و از پوست بیرون می‌آید. در این فرایند غده چربی با چرب کردن آن، خروج مو را راحت‌تر می‌کند.
بعد از بدنیا آمدن بره گوسفند، دیگر شاهد بودجود آمدن دوباره پشم‌های اولیه نیستیم بلکه کنار این پشم‌ها، پشم‌های جدیدی شروع به روییدن می‌کنند به نام پشم ثانویه.
باید گفت در پوشش یک گوسفند ۳ نوع پشم از نظر کیفیت داریم. پشمی به نام «کمپ» که دیواره نازکی دارد و معمولا دارای پیچ و تاب نیستند و کیفیت خوبی برای رنگرزی یا ریسندگی ندارند.
نوع دوم را «ژار» می‌گویند که به نسبت قطورتر است و سری به شکل داس دارد. این نوع پشم هم هماند کمپ به درد نساجی و قالیبافی نمی‌خورد و معمولا در نقاطی از بدن گوسفند می‌رویند که پوست نرمی دارند و زیر پوست گوشتی وجود ندارد یا بافت گوشتی کم است.
محل تجمع کمپ‌ها و ژارها در نقاطی همچون دم، دست و پا و صورت است.
بهترین پشم متعلق به کجاست؟
بی‌برو و برگرد باید اعتراف کرد بهترین پشم دنیا متعلق به قاره اقیانوسیه است. استرالیا و نیوزلند بهترین و مرغوب‌ترین پشم دنیا را برای نساجی و قالیبافی تولید می‌کنند.
به عنوان مثال یکی از نژادهای گوسفندان استرالیایی در هر سانتی‌متر مربع از پوستش ۸ هزار و ۷۰۰ تار پشم دارد که جزو منحصر به فردترین گوسفندان جهان در تولید پشم است.
البته نژاد دیگر گوسفندان استرالیایی از نظر پشم رتبه‌های بالایی در جهان دارند. باید گفت تعداد پشم‌های کمپ و راژ میان پشم‌های این گوسفندان به مراتب بسیار پایین‌تر از سایر گوسفندان مناطق دیگر دنیاست.
در کشورمان بهترین پشم از نگاه کارشناسان و متخصصان این صنعت متعلق به فراهان متعلق به استان مرکزی و سیرجان در استان کرمان است.
پشم‌ها از نظر کیفیت
پشم‌ها از نظر مرغوبیت در نقاط مختلف بدن گوسفند می‌رویند. پشم‌ها گوسفندان ایرانی به ۴ دسته زیر تقسیم بندی می‌شوند:
– پشم درجه یک که در پشت و پهلوی گوسفند می‌رویند.
– پشم درجه دو که مربوط به دست و پای و صورت و دم گوسفند است.
– پشم درجه سه که اصطلاحا به آن «شکری» می‌گویند و زیر شکم گوسفند می‌رویند.
– پشم درجه چهار که به آن «الوان» می‌گویند و به پشم‌های رنگی درهم آمیخته مشهور هستند بی‌کیفیت ترین نوع پشم هستند که حتی پس از رنگرزی هم رنگ و لعاب درستی به خود نمی‌گیرند.
از کجا بفهمیم پشم مرغوب است
باید گفت پشم‌های کمپ و راژ به نوعی پشم‌های مزاحم هستند چراکه نه درست پیچ می‌خورند برای ریسندگی و رنگ به خود می‌گیرند به این دلیل که فلس‌ها این امکان را نمی‌دهند و اگر روی فرش چند بار چنگ بزنید حتما آن به دست‌تان خواهند آمد.
پشم مرغوب، پشمی است که کمترین الیاف کمپ و راژ را داشته باشد. معمولا الیافی که از پشت و پهلوهای گوسفند چیده شده‌اند بهترین و مرغوب‌ترین هستند، البته باید اشاره کنیم که تعداد الیاف پشم در یک سانتی متر مربع در گوسفند استرالیایی یا همان مرینوس بیش از ۸ هزار است و در نژاد ایرانی کمتر از ۷۰۰!
یک دسته پشم را در دست بگیرید و به الیاف آن توجه کنید اگر تارهای بلند و پر پیچ و تاب داشته باشند نشان‌دهنده مرغوبیت آن است و اگر خشک و کم پیچ و تاب و انعطاف کمی داشته باشند نشان از نامرغوب بود آن دارد.
در سراسر جهان معمولا پشم‌های زنده را با ۱۰ تا ۱۵ درصد پشمی که از دباغی پوست بدست آمده مخلوط می‌کنند تا کیفیت مناسبی بگیرند.
باید به این نکته اشاره کرد که پشم‌هایی که از طریق دباغی پوست بدست می‌آید معمولا آسیب دیده هستند و لی رنگ‌پذیری خوبی دارند.
نژاد گوسفندان ایرانی
معمولا گوسفندها در سراسر جهان بر اساس نوع نیاز به ۵ دسته زیر تقسیم می‌شوند:
– نژاد پشمی (پشم ظریف)
– نژادهای پشمی- گوشتی یا گوشتی – پشمی
– نژاد گوشتی
– نژاد شیری
-نژاد پوستی
در کشوری مثل استرالیا، گوسفندها بر اساس نیاز به پشم پرورش می‌یابند و الویت برداشت پشم است نه گوشت یا شیر. در نژاد پشمی – گوشتی یا گوشتی – پشمی الویت پشم و گوشت است که در کشورمان چندین نژاد با این مشخصات وجود دارد. باید گفت نژادهای گوشتی، شیری و پوستی از پشم مرغوبی برخوردار نیستند.
اما برای آشنایی با نژادهای گوسفندان ایرانی به برخی از مهمترین این نژادها اشاره می‌کنیم:
-گوسفند نژاد مهربان مربوط به منطقه همدان که شیری و گوشتی است.
– میش سنگسری، متعلق به سمنان و از نژاد گوشتی.
-گوسفند زل که دمبه ندارد و مربوط به شمال کشور است و پشم خوبی ندارد.
– گوسفند افشاری متعلق به زنجان و نوع گوشتی.
– گوسفند فشندی متعلق به اطراف استان البرز و از نوع گوشتی.
– گوسفند قزل قویین از نوع گوشتی – شیری.
– گوسفند عربی از نوع گوشتی – پشمی.
– گوسفند ماکویی از نوع گوشتی – شیری.
– گوسفند زندی از نوع پوستی و متعلق به استان قزوین.
– گوسفند مغانی از نوع گوشتی – پشمی.
– گوسفند شال از نوع گوشتی – پشمی.
– میش دالاق از نوع گوشتی و متعلق به منطقه ترکمنان.
-گوسفند آداسی که به عرب اهوازی هم مشهور است و از نوع شیری است.
– گوسفند قره‌گل از نوع پوستی.
– گوسفند کبوده شیراز که نوع دیگری از پوست آن استفاده می‌شود.
-.گوسفند بلوچی که بیشترین جمعیت گوسفندان در جنوب و جنوبشرق کشور را دارد و پشم خوب و با کیفیتی دارد.
– قوچ نایین که از نوع پشمی است.
– گوسفند سنجابی که از نوع گوشتی – پشمی است.
با سلام. نمی توان قاطعانه گفت که بهترین پشم پشم اقیانوسیه است. ایا نمونه های بهترین قالی های ایران که در موزه های مشهور وجود دارند از پشم گوسفندان ایران بوده یا از پشم مرینوس؟!