رنگ های مورد علاقه بافندگان عشایر فارس

قشقایی ها و بافندگان زبردست و خوش ذوق سایر ایلات و طوایف استان فارس از چه رنگ هایی در بافت فرش خود بهره می‌برند. آنها برای ترکیب رنگ ها از چه ابزار و مواد طبیعی استفاده می‌کنند.

باید گفت رنگ های شیمیایی آنچنان که باید نتوانست بین بافندگان عشایری و روستایی نفوذ کند. رنگ جوهر  پیش از جنگ جهانی دوم به ایران رسید و با تاخیر به استان فارس. استفاده از این رنگ‌ها  چند دهه‌ای بیشتر دوام نیافت. از بین رنگ‌های جوهری قرمز بیشترین استفاده را داشت. قشقایی‌ها پس از رنگ کردن پشم با ترکیبات روناسی اندکی قرمز جوهری به آن می‌افزودند  دوباره می‌جوشاندند که به آن «شراب جوهر» گفته می‌شد.

کاربرد رنگ جوهری در نزد عشایر فارس ابتدا محدود به رنگ قرمز بود که آن هم عمومیت نداشت و ایلات عرب و بهارلو ۱۰ – ۱۵ سالی پس از قشقایی‌ها از قرمز جوهری استفاده کردند. پس از قرمز رنگ سرخابی و نارنجی جوهری آمد ولی انواع گوناگون رنگ های شیمیایی زودتر از زمان جنگ جهانی دوم در فارس رواج نیافت.

خانواده قرمزهای تیره و روشن

از رنگ های گیاهی و سنتی فارس مهمترین رنگ خانواده قرمز است که همه انواع آن از صورتی و گل بهی و سرخابی گرفته تا لاکی و ار غوانی تیره از ریشه روناس بدست می آید. (کاربرد قرمزدانه در فارس رواج ندارد و فرش‌هایی که با قرمزدانه رنگ شده باشد کاملا استثنایی است)، در رنگرزی روناسی مهمترین عامل، میزان عمر ریشه روناس است. قرمزهای شاداب و متمایل به سرخ از ریشه روناس چهار – پنج ساله بدست می آید، مشروط بر آنکه کلاف‌ه ای رنگ شده دستکم دو شبانه روز در آب چشمه باقناتی که املاح لازم را داشته باشد بماند.

لاکی و ارغوانی از روناس هفت ساله و از روناس سه ساله نارنجی تیره و قرمز آجری پدید می‌آید. مانند رنگ‌های دیگر، این رنگ‌های قرمز فام و سرخ مایه بستگی به دندانه ای دارد که برای جذب شدن رنگ در پشم بکار رفته است. کم و کاستی دندانه موجب تغییر رنگ و کمرنگ‌تر یا پررنگ‌تر شدن می شود، همچنانکه دندانه های مختلف رنگ‌های متفاوت ببار می‌آورد .  جوهر سرکه بیش از دیگر دندانه ها مورد کاربرد فرشبافان فارسی است.

دوغی پرکاربرد قشقایی ها

دوغی که مورد کاربرد و علاقه فراوان قشقایی‌هاست، از خیساندن کلاف‌های رنگ گرفته از روناس در دوغ حاصل می شود. هرچه مدت ماندن پشم در این مایع بیشتر باشد رنگ قرمز روناسی روشن‌تر می‌شود و بیشتر به صورتی می‌گراید.

نتیجه جوشانیدن خامه قرمز روناسی در پیشاب گاو، سرخابی پخته پرمایه است. روناس مایه بنفش نیز هست، هرچند که این رنگ در دستبافت‌های مردم فارس کمیاب است. در روزگار قدیم گاهی رنگ‌های بنفش فام و بندرت بنفش خالص در فرشهای فارس دیده شده، آن هم در نهایت صرفه‌جویی.

از ترکیباتی که بنفش‌های مورد کار برد بافندگان فارس را پدیدار کرده بی‌خبریم، هرچند که می‌دانیم اگر روناس را با دندانه «باریم» بجوشانند بنفش کدر می‌شود و با دندانه مس، قرمز شرابی مایل به بنفش.

رنگ پرجلای طلایی

رنگ طلایی غنی و پرجلای برخی از دستبافت‌های قدیم فارس مایه‌های متفاوت دارد. مایه رنگ طلایی منطقه بوانات گیاه کوهی «جاشیر» است و در دهکده ابوالوردی پوست انار. پاره‌ای از بافندگان ایلیاتی فارس، بیشتر و بهتر از همه قشقایی‌ها و پس از آنها عرب‌های طایفه غنی، طلایی پرمایه بسیار فاخری بکار می‌برند که از گیاه «گندل» بدست می‌آید که از خانواده اسپرک است و بیشتر درکوه و دشت مناطق سردسیری می‌روید.

برای رسیدن به این رنگ زرفام ناب ابتدا خامه پشم را با زرچوبه و زاج سفید ( بعنوان دندانه) می‌جوشانند و سپس برگ‌های کندل و گیاه دیگری بنام «خوشک» را در همان ظرف مایع لابلای کلاف‌های پشم می‌چینند و چندین ساعت می‌جوشانند.

پس از رنگرزی کلاف‌ها را سه روز آفتاب می‌دهند و بعد هرچه بیشتر در آب چشمه و قنات می گذارند در ابتدا کلاف کمرنگ است ولی بتدریج پرمایه می‌شود و هرچه بیشتر در آب بماند رنگ طلایی غنی‌تر و درخشان‌تر می‌شود. ترکیب زرچوبه و گندل و خوشک اگر با روناسی جوشانیده شود رنگ‌های طلایی متمایل به خرمایی پدیدار می‌شود که در قالیبافی نی ریز منزلت خام دارد.

آبی و سرمه‌ای

پس از قرمز، رنگ آبی و سرمه ای بیش از هر رنگ دیگر مورد استفاده عشایر و روستاییان فارس است. ریشه همه رنگ‌های آبی از آسمانی و  فیروزه ای تا لاجوردی و سرمه‌ای، نیل است که تا چندی پیش در خوزستان کشت می‌شده و در سال‌های اخیر از هند می‌آورند.

در آمدن یک رنگ آبی خوب بستگی فراوان به مرغوبیت پشم و نیز آب مورد مصرف دارد، زیرا محلول نیل به آسانی جذب پشم نمی‌شود، هرچند که اگر جذب شود پایدار می‌ماند، حال آنکه نیل در الیاف نخی ثبات و قرار نمی‌گیرد.

کیفیت نیل اگر به حد کافی رسیده و پخته نباشد رنگ دلخواه حاصل نمی‌شود. فیروزه‌ای‌های درخشان و سرمه‌ای‌های پرجلا و شکوهمندی که به دستبافت‌ های قشقایی امتیازی خاص بخشیده است چکیده تجربه و مهارت رنگرزانی است که نیل را با بهترین مواد از پشم گرفته تا آب و دندانه، بکار می‌برند.

این رنگ‌ها جز آن آبی کبود نامی است که رنگرزان شیراز و شهرهای دیگر فارس به عمل می‌آورند و بیشتر به آبی‌های قفقاز نزدیک است. بیشتر بافندگان فارس، از جمله قشقایی‌ها برای رنگ‌های آبی معمولی پشم را بقول خودشان «به دکان می‌دهند» و تنها آبی‌های خاص – بویژه آبی فیروزه ای – را خودشان درست می کنند.

رنگ سبز

همه رنگ‌های سبز از ترکیب آبی‌ها و زردهای گوناگون بدست می‌آید. سبزهای متمایل به پشمی و چمنی تیره و زیتونی بیش از سبزهای زمردین در دستبافت‌های فارس به چشم می‌خورد. سبز آبی‌فام – که به «آبی سنگی» معروف است – و زنگاری نیز که گاه و با صرفه جویی بکار می‌رود.

از میان همه ایلات و عشایر و روستاهای فارس تنها قشقایی‌ها و منحصرا کشکولی‌ها هستند که سبز را برای رنگ آمیزی زمینه فرش بکار می‌برند. به همین سبب فرش‌هایی که رنگ زمینه آنها سبز خالص باشد بسیار کمیاب است. سبز سدری خاصی که در قالب‌های نی ریز یافت می‌شود در سایر جاهای فارس مشابه ندارد. تنها یک قالیچه نی ریز دیده شده که زمینه‌اش از این سبز بوده است. در مایه رنگ سبز، رنگ استثنایی دیگر سبز آبی فام پرطاوسی است که در فرشبافی و پارچه بافی قدیم فارس منزلت خاص داشته و امروز اثری از آن باقی نیست. به احتمال فراوان این رنگ ناب را در فسا می ساخته اند.

قشقایی‌ها، بخصوص بافندگان کشکولی و ایگدر تا نیمه‌های سده گذشته رنگ قهوه ای تیره بسیار غنی و فخیمی داشته‌اند که راز آن را کسی نمی‌داند. این قهوه ای ویژه که احتملا مایه اصلی آن پوست گردو یا بلوط بوده، بیشتر در حاشیه قالیچه ها بکار می‌رفته است. همچنین است رنگ بسیار کمیاب و فراموش شده بادمجانی که قهوه ای سیر بنفش فام بوده و وجود آن حتی در فرش‌های کهن فارس از نوادر است.

رنگ سفید برفی

برای رنگ سفید معمولا پشم سفید رنگ نشده را بکار می‌گیرند که البته از همان ابتدا سفید سفید نیست و متمایل به عاجی و نخودی روشن است. رنگ‌های کاملا سفید و به اصطلاح «برفی» حاصل افزوده شدن زاج سفید است بر پشم سفید بیرنگ که آنهم به مرور زمان به عاجی و شیری متمایل می‌شود. رنگ «کرم»، بصورت کلاف رنگ شده، در فارس کاربرد چندانی ندارد و قالی‌هایی را که زمینه کرم می‌گویند همان سفید کهنه شده است.

برگرفته از کتاب دستبافته های عشایری و روستایی استاد سیروس پرهام