هشت قالی نفیس ایرانی از نگاه سیسیل ادواردز انگلیسی

هشت قالی نفیس دستبافت ایرانی از نظر سیسیل ادواردز انگلیسی چه فرش‌هایی و متعلق به چه دورانی است؟

کتاب قالی ایرانی سیسیل ادواردز، تاجر و فرش‌شناس انگلیسی که چند دهه از عمر خود را در ایران گذرانیده را می‌توان یکی از منابع مهم در حوزه هنر – فرهنگ فرش بشمار آورد. ادواردز  در کتاب خود و از میان ۲۰۰ قالی مشهور ایرانی که در موزه‌های سراسر دنیا در معرض نمایش هستند ۸ قالی را از دید خود به عنوان نفیس‌ترین قالی‌های جهان برمی‌شمارد.

ما در این گزارش به ۸ قالی منتخب ادواردز که خود او نیز عنوان کرده به هیچ ترتیبی به تشریح آنها پرداخته، می‌پردازیم:

۱- قالی اردبیل؛ موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

این قالی مشهور از این جهت قالی اردبیل نامیده می شود که از مسجدی واقع در اردبیل محلی که در آن شاه اسماعیل نیای او شیخ صفی الدین اردبیلی مدفون شده است. این قالی بنا به توصیه ویلیام موریس از شرکت رابینسون خریداری شد که این شرکت آن را به شرکت زیگلر در تبریز خریده بود.

مطلع یکی از غزل‌های حافظ در این فرش بافته شده است:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست

سر مرا بجز این در حواله گاهی نیست

عمل بندۂ درگاه مقصود کاشانی، سنه ۹۴۶

قالی اردبیل از نظر طرح و بافت یکی از نفیس‌ترین و مشهورترین قالی‌های جهان است. از نظر تاریخی نیز سند و مدرک مهمی محسوب می‌شود زیرا دارای تاریخ و امضا است. تار و پود این قالی از ابریشم است و گره آن گره فارسی است و هر اینچ مربع تقریبا ۱۷ ×۱۹ گره دارد که مساوی با بهترین نوع قالی کاشان در یک قرن گذشته است.

قالی اردبیل بر خلاف بسیاری دیگر از قالی‌های مشهور آن زمان طرح آرامی دارد و فاقد تصاویر ناراحت کننده گرفت و گیر   انسان و حیوان است زیرا هدف از تهیه آن این بوده که در مکان مقدس گسترده شود و در دین اسلام چنین تصاویری در اماکن مقدس منع شده است.

طرح و بافت این فرش قابل تحسین است. ۱۶ کلاله بیضی شکل و دو قندیل آویخته از دو طرف که از نقش یک ترنج ۱۶ پر منشعب می‌شود این تصویر را برمی‌انگیزد که طراح می‌خواسته گنبد مدوری را که دو قندیل طلا از آن آویزان است نشان دهد. طبق معمول یک چهارم طرح وسط در چهار گوشه قالی تکرار شده است که قاعده‌ای موزون و مطبوع است.

کلیه منابع در این امر متفق القول هستند که تهیه قالی با طرحی چنین زیبا و دل پسند و بافتی ماهرانه و استادانه فقط با همکاری طراحان و استادان قالیبافی طراز اول آن دوره بوده است.

۲- قالی شکارگاه؛ موزه هنر و صنعت اتریش

در بین قالی‌های مشهور جهان این قالی در مقام نخست است. بعضی صاحبنظران معتقدند که نفیس‌ترین قالی ای است که تا کنون بافته شده است و تنها فرشی به شمار می‌رود که تار و پود و پرز آن از ابریشم است. قسمت‌هایی از نقش‌ها با نخ سیم تاب بافته شده است. در هر اینچ مربع آن ۲۷×۲۹ گره به کار رفته است و به این ترتیب از کلیه قالی‌های عهد صفویه ریز بافت‌تر است.

صحنه شکار بیشتر کوشش انفرادی شکارچیان را مجسم می‌کند. شکارچیان سوار بر اسب هستند و به نیزه و شمشیر و  تیر و کمان مسلح اند. با تهور و شوقی زیاد حمله می کنند، ولی در این کار از روش معینی تبعیت نمی‌کنند. قسمتی از این نقشه اجتماعی است از شیر و پلنگ و گرگ و خرس و آهو و گور خر و شغال و خرگوش صحرایی. در نمایش این شکارگاه آداب و سنن ایرانی کاملا رعایت شده است.

ترنج وسط این قالی ستاره هشت پر است که در آن چهار جفت اژدهای طلایی دو به دو به سبک چینی به هم در پیچیده شده اند و سیمرغ‌ها نیز دو به دو در پروازند. به طور مسلم این قالی توسط یکی از نقاشان دربار و آن طور که دکتر مارتین و عده‌ای دیگر معتقدند توسط سلطان محمد، نقاش مشهور درباره شاه تهماسپ طراحی شده است. بافت این قالی را به کاشان نسبت می‌دهند زیرا مردم این شهر به بافتن کالای ابریشمی عادت داشتند و بدون شک در قرن شانزدهم تعداد قالی ابریشمی در این ناحیه تهیه شده است.

۳- قالی چلسی؛ موزه ویکتوریا و آلبرت، لندن

این قالی مشهور در حدود ۱۰۰ سال پیش توسط دلالی در کینگز رود واقع در چلسی به موزه ویکتوریا و آلبرت راه پیدا کرد و از آن هنگام تا کنون قالی چلسی نامیده می شود.

بعضی صاحبنظران معتقدند که این قالی قبل از قالی اردبیل بافته شده است.  این امر امکان دارد، ولی هیچ دلیل خاصی برای اثبات این فرضیه موجود نیست. این قالی بدون شک با قالی اردبیل قرابت دارد و احتمالا متعلق به همان گروه است.

قالی چلسی بی‌شک  یکی از نفیس‌ترین قالی‌های جهان است. کندریک و تاتر سال (که از این قالی نگهداری می کردند) اعلام داشتند که در موزه ویکتوریا و آلبرت این قالی، قالی اردبیل را از لحاظ نفاست و برتری به مبارزه می خواند.  بودنیز اظهار داشته که این قالی از کلیه قالی‌های جهان نفیس‌تر است.

ما ناچاریم با این صاحبنظران هم‌عقیده شویم. در واقع در آن، طرح‌های خیالی با بافت و کار عالی در نهایت زیبایی و استادی ترکیب شده است. این قالی دارای همان اصالت و آرامش قالی اردبیل است به علاوه پیکر حیوانات که در نهایت استادی در آن طراحی شده است. رنگ متن، ارغوانی سیر است که به طرز زیبایی با ترنج‌های لاجوردی ترکیب شده است.

تار و پود آن مانند قالی اردبیل از ابریشم است. در هر اینچ مربع ۲۲×۲۱ گره به کار رفته و به این ترتیب در هر اینچ، ۵۰ درصد بیش از قالی اردبیل گره دارد. از این قالی به خوبی محافظت شده است و در وضع بسیار خوبی است.

۴- قالی سراسر گل و جانور، موزه هنر و صنعت اتریش

این قالی یکی از نفیس‌ترین نمونه‌های موجود از گروه قالی‌های سراسر گل و جانور است که به دست ما رسیده است و از این نظر در بین قالی‌های نفیس و پر ارزش مقام والایی دارد. مانند قالی اردبیل و قالی شکارگاه موزه وین و قالی چلسی تار و پود آن از ابریشم است مانند قالی اردبیل در هر اینچ مریع ۱۷×۱۹ گره دارد. تمام طرح بسیار استادانه کشیده شده و با مهارت بسیار بافته شده است.

حاشیه این قالی دارای نگاره‌های مارپیچ با اسلیمی‌های در هم و بهم پیچده‌ است که با استادی کامل بافته شده. حاشیه درون از قاب‌هایی با اندازه‌های مساوری تشکیل سافته که درون هر یک نوشتاه هایی بافته شده است.

۵ – قالی نقش گلدانی با متن سرخ؛ موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

در بین هشت تخته از نفیس‌ترین قالی‌های جهان باید نمونه‌ای از قالی نقش گلدانی و اشکال مختلف آن نیز گنجانیده شود.

در بین قالی‌هایی که از دوران صفویه به دست ما رسیده قالی نقش گلدانی بیش از طرح‌های دیگر دیده می‌شود و هیچ جای تعجب نیست زیرا یکی از بهترین طرح‌هایی است که تاکنون برای فرش ابداع شده است. این طرح تکلیف تعدادی زیادی از اشکال و نقوش باستانی ایران را که طی چهار قرن از روی آنها نسخه برداری می شده برای همیشه معین و روشن کرده است.

این نقش‌ها در کلیه فرشهای موجود بافته شده است و طراحان فرش در سراسر جهان آن را مورد استفاده قرار داده‌اند. اگر تکه‌هایی را که قالی‌های  به حساب آوریم مجموعا بالغ بر ۵۰ تخته قالی نقش گلدانی در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی دنیا موجود است.

می‌دانیم که تعداد قالی‌هایی که با نقش گلدانی بافته شده‌اند قابل ملاحظه  است. آیا این امر طبیعی بنظر می‌رسد که شاه عباس از بین آنها یک طرح را برگزیده و دستور داده باشد که تعداد قالی با آن طرح در اندازه‌ و رنگ‌های مختلف منجمله سرخ، لاجوردی، آبی، نخودی، قهوه‌ای یعنی همانند قالی‌های نقش گلدانی که به ما رسیده در کارگاه دربار بافته شود. چنانچه این فرضیه مستدل و قابل قبول بنظر برسد می‌توان ادعا کرد این گروه از قالی‌ها در کارگاه‌های اصفهان و در زمان شاه عباس بافته شده‌اند.

۶- قالی نقش ترنج با گل و جانور و نوشته؛ موزه پولدی پتسولی میلان

چنین بنظر می‌رسد که این قالی نفیس با قالی چلسی شباهت دارد. بافت آن یکسان است و همان آرامش از دیدن مایه‌های ملایمی از قرمز و لاجوردی در بیننده ایجاد می‌شود. مانندخویشاوندانش در لندن، تار و پود ابریشمین دارد و در هر اینچ مربع ۱۸×۲۰ گره دارد. به ریزبافتی قالی چلسی نیست ولی از قالی اردبیل ریزبافت‌تر است. بر خلاف دو قالی سابق بعضی از نگاره‌های قالی میلان با نخ نقره ناب بافته شده است. اشکال جانورها و گل‌های متن و ترنج با شکوهی که در وسط قرار گرفته توام با نوشته‌‌ای که در حاشیه پهن آن دیده می‌شود به اضافه حاشیه دیگری که از برگ و گل تشکیل شده با مهارت و استادی کامل طراحی و بافته شده است.

تصویر ۷ – قالی نقش ترنج با گل و جانور ؛ موزه هنری متروپولیتن، نیویورک

چند تخته قالی، با طرح و سبک مشابه این فرش از زمان صفویه به دست ما رسیده، ولی به طور قطع این تخته از سایر قالی‌های این گروه نفیس تر است. تار و پود آن ابریشمی است. از جهت جنس و کیفیت از جمله ریزیافت‌ترین قالی‌های ابریشمی صفویه است؛ چه در هر اینچ مربع دارای ۲۳×۲۴ گره است که از قالی چلسی نیز ریز بافت تر است و نقط قالی ابریشمی شکار گاه متعلق به موزه اتریش وین در ریزبافتی سر آمد آن محسوب می‌شود.

طرح اغلب قالی‌های نفیس سنگین تر و ظرافت آن کمتر است، ولی هیچ یک از این دو صفت از ارزش آن نمی‌کاهد. در حقیقت هنرمندی که این طرح را آفریده، هدفش برانگیختن تحسین و شگفتی در بیننده نبوده بلکه قصد داشته در او احساسی عمیق تر و آرامتر پدید آورد.

ترنج مدور سبز رنگی با قالب‌های صلیبی شکل در وسط دیده می‌شود که نوشته هایی بر متن سیاه، آن را در بر گرفته است. گوشه های ترنج بزرگ (که خاطره سنگ‌های گور در کشورهای اسلامی را ذهن بیدار می کند) حاشیه زیبا و عالی آن که در آن اشعاری با نخ سیم تاب بر متن سیاه بافته شده، به این قالی یک نوع حالت مذهبی و روحانی می دهد.

۸- قالی ترنج جانور و درخت؛ موزه هنرهای تزیینی، پاریس

در در واقع این یک نیمه قالی است و نیمه دیگر آن در کلیسای بزرگ کراکری واقع در لهستان نگاهداری می‌شود ولی با وجود این نمی توان نام آن را از فهرست قالی های نفیس و مشهور حذف کرد زیرا تمام علائم و نشان‌هایی که موجب شهرت و نفاست قالی می‌شود در آن جمع است. طرح آن تازگی دارد و جالب توجه است و از زیبایی و تناسب برخوردار است. رسم و طراحی آن بدون هیچ عیبی است. رنگ‌های آن زنده‌اند و در با هم هم آهنگی دارند. نزدیک به ۵۰۰ سال از عمر آن می‌گذرد ولی قدمتش مشهود نیست.

برگرفته از کتاب قالی ایرانی