وقتی راه برای سبقت فرش ماشینی از دستبافت باز است!

وقتی فرش ماشینی پای به عرصه بازار گذاشت شاید کمتر کسی فکرش را می‌کرد روزی برسد که بتواند رقیبی جدی و قدرتمندی در مقابل فرش دستبافت شود. باید اعتراف کنیم که فرش ماشینی نه تنها فرش دستبافت را به حاشیه رانده است بلکه به خانه‌های بافندگان فرش هم راه پیدا کرده است.

راهیابی فرش ماشینی به ایران به ۵۰ سال می‌رسد. آن ابتدا  نرم و خزنده وارد شد و با گذشت چند سال و سرقت بسیاری از نقشمایه‌ های قدیمی و اصیل فرش دستبافت موجبات گلایمندی برخی از اهالی فرش را در پی داشت.

مدیران کارخانه‌های فرش ماشینی برای جلب توجه اقشار متوسط و ضعیف جامعه سعی می‌کردند با کپی طراحی فرش های دستبافت جایی در سبد خانوارها باز کنند و البته به گواه صاحبنظران این رشته، کم و بیش موفق بودند.

اما چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، منوچهر صانعی سرپرست امور هنری درباره شاه با تنظیم گزارشی مشروح به وزیر وقت توصیه‌هایی دلسوزانه را مطرح کرد. او درباره تهدید شدن فرش دستبافت و تولید و صادرات آن از سوی فرش ماشینی به امیر عباس هویدا، نخست وزیر وقت چنین نوشته بود:

«آنچه فرش ایران را تهدید می‌نماید، افزایش تولید فرش‌های ماشینی با نقشه‌های ایرانی می‌باشد که مردم بدون اطلاع و ناخودآگاه دست به خرید این فرش‌ها که ارزان است زده و در نتیجه این امر باعث خواهد شد که در ۱۰ سال آینده موجودی فرش در منازل کاهش یابد و مسلماً در صادرات تأثیر خواهد گذاشت چون مشتریان خارجی طالب فرش کهنه و دست دوم ایران هستند و سالیانه مقدار زیادی فرش از زمین و هوا و دریا به اقصی نقاط دنیا حمل می‌گردد و به جای آن ارز وارد مملکت می‌گردد.

برای جلوگیری از این بحران به هر ترتیب که ممکن است باید از تولید و گسترش فرش‌های ماشینی با نقشه‌های اصیل جلوگیری به عمل آمده و یا ترتیبی داده شود که برای این فرش‌ها از نقشه‌های مخصوص استفاده شود و مطلقاً از طرح‌های اصیل فرش ایران استفاده نشود. چون با خرید این نوع فرش سرمایه ایرانی به هدر نرفته و بعد از چند سال فرش ماشینی ارزش آن صفر خواهد شد در صورتی که خرید فرش برای ایرانی در هر صنف و طبقه سرمایه خواهد بود».

این توصیه و بیان نکات قابل وی مورد تایید دربار قرار می‌گیرد و محمدرضا شاه برای حمایت از فرش دستبافت دستور می‌دهد تا نقشه های فرش دستبافت به هیچ وجه در فرش های ماشینی بافته نشوند؛ دستوری که فقط چندماه اعتبار داشت! با پیروزی انقلاب اسلامی این دستور به تاریخ پیوست و هیچگاه هیچ مسئولی برای حمایت از نقش و طرح‌های اصیل فرش دستبافت و به سرقت رفتن آن چه در صنعت فرش ماشینی و چه از سوی سودجویان خارجی قدمی برنداشت.

شاید فرش های ماشینی در دهه ۶۰ و ۷۰ رقیب آنچنانی برای فرش دستبافت تلقی نمی‌شدند ولی دهه ۸۰ و به خصوص دهه ۹۰ که اوج مشکلات اقتصادی کشور بشمار می‌رود آنچنان پیشرفتی داشته‌اند که آمار بیشمار کارخانه‌های فرش ماشینی در سراسر کشور در حساب و کتاب نمی‌گنجد. پدیده تولید و مصرف فرش ماشینی در بازار داخلی آنقدرها فراوان شده که به خانه قالیبافان هم راه پیدا کرده است.

چند سال پیش برای تهیه گزارش از قالیبافی در منطقه خواف و تایباد به این منطقه سفر کرده بودم، صحنه‌هایی غم‌انگیزی مرا به خود جلب می‌کرد، فروشگاه‌های بزرگ فروش فرش ماشینی در مناطق مرکزی شهر راه‌اندازی شده بود، جایی که بیشتر زنان و حتی مردان‌شان قالیباف هستند!

پرس و جو از آنها همگی به این موضوع ختم می‌شد که توانی برای خرید فرش دستبافت ندارند و فرق آنچنانی بین فرش ماشینی و دستبافت از نظر طرح و نقش نیست پس لزومی هم ندارد پول بیشتری برای خرید فرش دستبافت بپردازند.

چندی پیش این موضوع دستمایه‌ای شد برای نظرسنجی کوچکی در فضای مجازی. ۳۳۳ نفر به این پرسش که «آیا دلیل رکود فرش های دستباف کاشان افزایش تقاضای فرش های ماشینی طرح کاشان است؟» پاسخ دادند. ۴ پاسخ برای آن طرح شد. بله، خیر، تا حدی تاثیر دارد و گزینه آخر گرانی فرش دستبافت و تمایل به خرید ماشینی.

۱۳.۲ درصد به گزینه نخست را انتخاب کردند، ۱۱.۴ گزینه خیر، ۸.۷ به

گزینه سوم و ۶۶.۷ درصد گزینه چهارم یعنی گرانی فرش دستبافت و تمایل به خرید فرش ماشینی.

در نظرسنجی تکمیلی‌تر این سئوال مطرح شد که اگر فرش های ماشینی؛ نقش و طرح های فرش های روستایی و عشایری و شهری را در فرش هایشان نبافند همچنان فرش ماشینی می خرید؟ نتیجه نشان داد ۳۷ درصد عنوان کرده بودندفرش ماشینی می‌خرند، ۴۲ درصد پاسخ دادند خیر و ۲۱ درصد هم عنوان کرده‌اند که سراغ فرش دستبافت می‌روند.

خب با این وضعیت که فرش دستبافت مورد تحریم قرار گرفته و از سویی بالا رفتن مواد اولیه برای تولید و بالا رفتن دستمزد تولید و از همه مهمتر بی‌توجهی مسئولان، تولیدکنندگان فرش ماشینی با تبلیغاتی که در شهر فرش و آقای فرش و سایر مراکز تجاری می‌کنند آن هم با بهره‌گیری از نقش و طرح‌های اصیل فرش دستبافت، قالی ایرانی در ورطه شکست قرار گرفته است.

در پایان باید گفت تنها خواسته طراحان و تولیدکنندگان و دلسوزان فرش دستبافت این است که دستکم دست‌اندازی به طرح و نقش‌های فرش دستبافت از سوی تولیدکنندگان فرش ماشینی متوقف شود. نظرسنجی چند صد نفره‌ای که ما انجام داده‌ایم نشان می‌دهد اگر نقش و طرح فرش دستبافت روی فرش ماشینی بافته نشود بسیاری از علاقمندان فرش دستبافت دوباره بسوی آن خواهند آمد.