مقایسه نسل جدید گلیم های اردبیل با نسل گذشته
گلیم های اردبیل که در چند دهه گذشته بافته می‌شوند از نظر تکنیک بافت، رنگ آمیزی و حتی نقشه نسبت به گلیم های قدیمی آن فاصله بسیاری گرفته است. باید گفت با توجه به سلیقه بازار این دستبافته ها نسبت به دوران متاخر از نظر کیفیت بافت و رنگرزی دچار افت شدیدی شده‌اند.
پیش از ورود به این تحقیق باید گفت عدم تحقیق و پژوهش در تولید دستبافته ها در گذشته و حتی در حال حاضر منجر به این مسئله شده است که تولیدکنندگان شناخت کافی از ویژگی‌های سنتی و اصیل بافته‌های منطقه‌شان ندارند و با توجه به این نقصان دست به تولید می‌زنند و محصولی متفاوت از انچه که در گذشته تولید می‌شده و اصالت بومی و فرهنگی داشته، تولید و به بازار داخل و خارج از کشور صادر می‌کنند.
در این تحقیق، سیامک صفاپور، استادیار دانشکده فرش تبریز، رسول روفه‌گرحق، مدرس دانشگاه هنر تبریز و الهام صادق‌پوری، مربی دانشکده فرش هنر تبریز برای بررسی نسل جدید و قدیم گلیم های اردبیل دست به تحقیق کیفی و توصیفی زده‌اند که به کلیت آن بطور خلاصه پرداخته می‌شود.
اهداف این تحقیق، شناسی و بررسی ویژگی‌های گلیم بافت‌های معاصر و کهن اردبیل و تبیین وجوه تشابه، تفاوت و مطابقت این ویژگی‌ها و بررسی علل تغییرات به وجود آمده در این بافته‌هاست.
اما پرسش‌هایی که مطرح می‌شود؛ ویژگی‌های و خصوصیات نمونه‌های قدیمی و جدید گلیم بافت‌های اردبیل و ویژگی‌های شناسایی شده هر دوره در مقایسه با یکدیگر چه وجوه افتراقی و اشتراکی در زمینه های مختلف از جمله ترکیب‌بندی طرح، نوع تکنیک بافت‌های کاربردی و شیوه رنگبندی است.
ویژگی های گلیم های اردبیل
شاخصه هایی که در در بررسی دستبافته ها مطرح می شوند شامل ۳ دسته طرح و رنگ و بافت هستند. با توجه به این ۳ عامل اصلی، پژوهشگران این موضوع در محدوده مکان پژوهش یعنی شهر اردبیل ۲۰ گلیم دوره معاصر یعنی ۳۰ تا ۴۰ سال گذشته و ۲۱ گلیم دوره پیشتر مورد بررسی قرار داده‌اند.
در مورد گلیم های اردبیل می توان گفت که کلیت طرح در آنها، متنوع و نسخه‌برداری شده از قبایل همسایه‌هاست با حاشیه‌های باریک و هندسی (یاوری، ۱۳۹۲:۱۰۲).
ساختار و ترکیب‌بندی که در یک طرح می‌توان بررسی کرد شامل اندازه متن و حاشیه‌ها نسبت به یکدیگر و نیز تعداد حاشیه‌هاست. در طراحی فرش یک اندازه‌گیری دقیق در ترکیب‌بندی‌ها وجود دارد و این انداز ه‌ها نسبت به هم سنجیده می‌شوند ولی گلیم‌بافت‌ها از چنین قانونی پیروی نمی‌کنند و اندازه متن و حاشیه و نیز تعداد آنها بستگی به سلیقه بافنده و عرف منطقه دارد.
بدین صورت که در برخی مناطق از حاشیه باریک و در برخی از حاشیه‌های پهن استفاده می‌شود، یا در مناطقی تعداد حاشیه‌ها بیشتر از سایر مناطق است که به تبع آن اندازه متن کوچکتر خواهد بود. با بررسی گلیم های اردبیل می‌توان چنین گفت که اندازه متن در آ نها بزرگ و حاشیه‌ها باریک و با تعداد کم هستند. در برخی از آنها قاعده یک حاشیه بزرگ و دو حاشیه کوچک در اطراف رعایت شده و در برخی یک یا دو حاشیه بزرگ و گاهاً یک حاشیه پهن به همراه یک حاشیه باریک دیده می‌شود.
بررسی گلیم‌های مختلف می‌توان یک تقسیم‌بندی کلی برای طرح‌ها عنوان کرد. به طور کلی طرح‌ها تقسیم می‌شوند به طرح گول (حوض) و باشاباش (سراسری) که هر یک دارای زیرگروه‌هایی هستند که شرح داده خواهد شد.
طرح گول
این نوع طرح می‌تواند شامل گول‌ها یا حوض‌هایی به تعداد و شکل‌های مختلف در متن گلیم باشد. آنچه که در نامگذاری این دسته از طرح‌ها مطرح است، تعداد و نوع گو ل‌هاست. به عنوان مثال اگر تنها یک گول در متن بافته شده باشد آن را «تک گول » می‌گویند.
اگر دو عدد گول در بافته وجود داشته باشد «ایکی گول » نامیده می‌شود که این روند تا ۵ گول ادامه دارد ولی اگر تعداد گول‌ها ۶ یا بیشتر باشد اصطلاحاً «گول گول » نامیده می‌شوند. گول ها معمولاً به صورت تک ردیفی و در وسط طرح قرار می‌گیرند ولی زمانی که تعداد آنها بیشتر شود به صورت دو ردیفی نیز به کار برده می‌شوند که گول‌ها در این دو ردیف، از قسمت عرضی کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و به نام «قوشا گول » خوانده می‌شوند.
از نظر انواع، گول‌ها به ۳ دسته کلی تقسیم می‌شوند:
الف) شاملوگول: این عنوان به آن دسته از گول‌هایی اتلاق می‌شود که محل بافت آنها شاملوی کلیبر است و ساکنان آن عشایر شاهسون هستند. این نوع گول در اطراف خود قلاب‌هایی دارد که به قیناخ معروف است. البته لازم به ذکر است که برخی از گول‌ها همین حالت قلاب‌دار را دارند که به آ نها قیناخ گول می‌گویند ولی بافت شاملو نبوده و در ساختار نقش آن تفاوت‌هایی وجود دارد.
ب) آزمان: این واژه در لغت به معنای حوض یا همان گول بوده و به آن دسته از گول‌هایی اطلاق می‌شود که ساده و چهارگوش هستند و در اطراف خود زائده‌های قلاب مانند و تزئینات اضافی دارند.
ج) ساده گول: در این دسته انواع گول‌هایی که شامل دو تقسیم‌بندی مذکور قرار نمی‌گیرندجای داده شده است. تفاوتی که آزمان با این نوع گول دارد در نوع شکل آنهاست که آزمان چهارگوش و گول‌های ساده به هر شکلی می‌توانند باشند.
رنگ در گلیم های اردبیل
از جمله مولفه‌های شناخت گلیم مناطق مختلف درگام نخست شناسایی طرح و نقش است. پس از بررسی این موارد، نوبت به رنگبندی گلیم‌بافت‌ها می‌رسد. رنگ‌های به کار رفته در بافته‌های مناطق گوناگون ایران یکی از شاخصه‌های بسیار مهم در تشخیص دستبافته‌ها از یکدیگر است. زیرا هر منطقه از رنگزاهایی استفاده می‌کنند که در محیط اطراف خود و در دسترس باشد. همین دسترسی به مواد رنگی مخصوص در نواحی مختلف باعث شده تا سبک رنگی در بافته‌های مناطق گوناگون متفاوت باشد.
در انتخاب رنگ‌ها، تاثیر محیط زندگی را نیز باید دخیل دانسته‌اند که بسته به خشک یا سرسبز بودن محیط و نیز فرهنگ قومی بافندگان، نوع رنگ‌ها و رنگبندی آنها متفاوت خواهد بود.
رنگبندی گلیم اردبیل رنگهایی شاد و روشن هستند. میزان پختگی این رنگ‌ها بسیار پایین بوده و در برخی از نمونه‌ها پختگی رنگ بیشتری نسبت به سایر موارد به چشم می‌خورد. رنگ‌های غالب نیز در متن بیشتر به صورت رنگ‌های روشن بوده است و رنگ‌های تیره‌تر نظیر سرمه‌ای و آبی اغلب در حاشیه‌ها کاربرد دارند.
از لحاظ تعداد رنگ کاربردی نیز می‌توان به ۵ رنگ و نهایتاً ۷ رنگ اشاره کرد. تمامی موارد اشاره شده در این بخش از جمله انواع رنگ، نوع رنگ متن و حاشیه، تعداد و سردی و گرمی آ نها در قسمت‌های بعدی به همراه نمونه‌ها بیشتر شرح داده خواهد شد.
تقسیم‌بندی کلی گلیم‌ها از لحاظ نوع بافت
قبل از بررسی انواع رو‌ش‌های بافت در گلیم‌ها می‌توان یک دسته‌بندی کلی برای آنها معرفی کرد. در این تقسیم‌بندی با دو گروه بافته مواجه هستیم که گلیم های اردبیل در هر دوگروه می‌تواند قرار بگیرد.
۱)گلیم ساده یا دو عنصری: این نوع گلیم فقط از دو عنصر تار و پود تشکیل شده است.
انواع گلیم‌هایی که می‌توانند زیرگروه نوع دو عنصری باشند عبارتند از: گلیم چاکدار، ریزچاک،
متعادل یا حصیرباف، تارنما(جاجیم بافت)، پو دنما یا پودرو، تک قلاب یا تار مشترک، دوپیچی
یا جفت‌قلاب، پود خمیده و اریب‌بافت.
۲) گلیم مرکب یا سه عنصری: در این گلیم‌ها علاوه بر تار و پود، یک عنصر سوم به نام
قیق یا قایق ایجاد طرح می‌کند نظیرگلیم سوزنی و ورنی‌ها(قایق بافت).
گلیم‌های معاصر و کهن اردبیل از لحاظ ویژگی‌های طرح
در گذشته غالب بافته‌ها برای مصرف شخصی بوده و مسلماً گلیمی که فرد برای مصرف خود و خانواده‌اش می‌بافته از لحاظ کیفیت و زیبایی بهتر بوده است. با مقایسه طرح‌های به کار رفته در دو دوره معاصر و کهن آنچه که مشهود است وجود کمترین تفاوت در دو دوره است. بنابراین تغییرات عمده چندانی در آنها صورت نگرفته و بافندگان گلیم‌ها تقریبا به همان روال گذشته کار خود را ادامه داده‌اند.
با بررسی ۲۰ نمونه‌ای که در دوره معاصر مورد بررسی قرار گرفته‌اند، ۹ مورد دارای طرح گول و ۱۱ نمونه به صورت طرح باشاباش بوده است. ۲۱ نمونه موجود از دوره کهن نیز ۱۱ مورد طرح گول را داشته و ۱۰ مورد به صورت باشاباش طراحی شده است. جزئیات طر ح در نمونه‌هایآماری به شرح زیر است:
معاصر:
طرح گول (۹ نمونه): شاملو گول (۱ نمونه)، آزمان گول ( ۳ نمونه)، ساده گول( ۵ نمونه)
طرح باشاباش( ۱۱ نمونه): باشاباش( ۴ نمونه)، قاب قابی( ۳ نمونه)، یو لیول (۳ نمونه)،
درختی ( ۱ نمونه)
کهن:
طرح گول( ۱۱ نمونه): قیناخ گول (۳ نمونه)، ساده گول (۸ نمونه).
طرح باشاباش ( ۱۰ نمونه): باشاباش (۲ نمونه)، قاب قابی( ۱ نمونه)، یو لیول( ۶ نمونه)،
درختی (۱ نمونه).
با توجه به این آمار ارائه شده مشخص می‌شود ۴۵ % طرح‌های موجود در نمونه‌های معاصر اردبیل به صورت طرح گول و ۵۵ طرح‌ها به صورت باشاباش بوده است. در نمونه‌های آماری کهن نیز ۳۸ / ۲ ۵ % دارای طرح گول و ۶۱ / ۴۷ % به صورت باشاباش بافته شده‌اند.
می‌توان نتیجه گرفت در دوره معاصر در گروه طرح گول، بیشترین تعداد متعلق به گول‌های ساده و کمترین مقدار را شاملو گول داشته است. در دوران کهن نیز ساده گول همچنان در رتبه اول کاربرد بوده و کمترین مقدار متعلق به طر ح‌های قیناخ گول است. البته در این توضیحات طرح‌هایی که اصلا کاربرد نداشته‌اند مد نظر قرار‌نگرفته است.
در خصوص طر ح‌های باشاباش دوره معاصر بیشترین آمار مربوط به طرح باشاباش و کمترین مربوط به طرح درختی است. آمار طرح باشاباش در دوره کهن بیشترین درصد را در زمینه طرح یول یول داشته و کمترین را طرح‌های قاب قابی و درختی به خود اختصاص داده‌اند.
در کل می‌توان چنین نتیجه گرفت که میزان استفاده از طرح‌های گول و باشاباش در دو دوره معاصر و قدیم شهر اردبیل تفاوت چندان محسوسی نداشته است.
گلیم‌های معاصر و کهن اردبیل از لحاظ ویژگی‌های رنگ
با توجه به نمونه‌های موجود می‌توان چنین استنباط کرد که با وجود استفاده از رنگ روشن و شاد در هر دو بازه زمانی، رنگ گلیم‌های قدیمی اردبیل کمی تیره‌تر و شفاف بوده‌اند. این رنگ‌ها که غالبا به صورت سیاه، سرمه‌ای، سبز، لاکی، نارنجی، اکُر، زرد و کرم بوده امروزه جای خود را به رنگ‌های روشن‌تر و شادتر با کیفیت بسیار پایین داده است.
رنگهایی که در حال حاضر بیشتر استفاده می‌شوند شامل آبی تیره و روشن، لاکی، زرد، سفید و سبز است و رنگی نظیر سرمه‌ای که در کنار رنگ نارنجی به وفور استفاده می‌شدند، کمتر به کار برده می‌شود.
در گذشته یکی از شاخصه‌های رنگی اردبیل استفاده فراوان از رنگ نارنجی بوده است که از گیاهی به نام خرگوشک به دست می‌آمده و اکنون چنین رنگی از مستوره رنگی اردبیل حذف شده است.
رنگ متن بافته‌ها در گذشته رنگی نظیر زرد تیره و نارنجی در کنار رنگ سرمه‌ای حاشیه جای خود را به رنگ لاکی، سفید و کرم متن در کنار رنگ آبی حاشیه داده است. البته باید گفت که در نمونه‌های کهن رنگ سرمه‌ای در متن بافته‌ها نیز کاربرد داشته است و دو رنگ نارنجی و سرمه‌ای در متن و حاشیه جای خود را با یکدیگر تعویض کرده‌اند.
از لحاظ تعداد رنگ مورد استفاده نیز تغییر چندانی مشاهده نشده و همان ۵ تا ۷ رنگ در هر دو دوره کاربرد داشته است. بنابراین می‌توان گفت بیشترین تغییر در رنگ گلیم های اردبیل در رنگ‌های غالب و روشن‌تر شدن آ نها بوده است.
در تحقیقات میدانی افراد صاحب نظر چنین تغییری را در نتیجه تغییر سلیقه مشتریان می‌دانند. علاوه بر این تغییرات ذکر این نکته ضروری است که رنگ گلیم های اردبیل از نظر کیفیت تغییر فاحشی نسبت به گذشته داشته است که رنگ‌های گیاهی درخشان جای خود را به رنگ‌های بی‌کیفیت شیمیایی داده‌اند و این در جذب مشتری تاثیر منفی فراوانی را به همراه داشته است.
با توجه به جامعه آماری مورد بررسی مشخص می‌شود که ۱۷ نمونه از گلیم‌های معاصر دارای رنگبندی جدید و ۳ نمونه رنگبندی قدیمی داشته‌اند. باید اشاره کرد که از ۳ نمونه ترکیب رنگی قدیمی یک نمونه در حال حاضر رنگرزی و بافته شده است و ۲ نمونه از پشم‌هایی به وجود آمده که از جاجیم‌های قدیمی شکافته شده و بازبافی گشته‌اند.
بنابراین می‌توان گفت در حال حاضر ۱۵ درصد رنگ‌های قدیمی در اردبیل کاربرد داشته است که ۱۰ درصد از آن بازبافی پشم‌های قدیمی و ۵ درصد بافته‌هایی با رنگرزی جدید بوده است و ۸۵ درصد مابقی ترکیب رنگی جدید داشته‌اند.
گلیم های معاصر و کهن اردبیل از لحاظ تکنیک بافت
از بررسی نمونه‌های جامعه آماری در دو بازه زمانی نتایج زیر به دست آمد:
معاصر( ۲۰ نمونه): قایق( ۱۱ نمونه)، سوزنی(۳ نمونه)، چاک دار( ۶ نمونه)
کهن (۲۱ نمونه): قایق (۶ نمونه)، سوزنی (۴ نمونه)، چاکدار (نمونه ۸)، ریزچاک (۱ نمونه)،
تاررو (نمونه ۲).
با بررسی نمونه‌های موجود کاهش کیفیت بافت در گلیم‌ها ملموس بوده و از لحاظ تکنیکی دچار افت شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در دوره کهن میزان استفاده از تکنیک بافت چاکدار بیش از سایر تکنیک‌ها و در درجه بعدی تکنیک قایق بوده است. بافت‌هایی نظیر سوزنی، تاررو و ریزچاک به ترتیب در اولویت‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
نتیجه گیری
با توجه به آنچه که شرح داده شد می‌توان نتیجه گرفت گلیم بافت‌های اردبیل ا ز گذشته تا حال دست خوش تغییراتی واضح شده است. این تغییرات در برخی متغیرها ملموس‌تر ا ست. بارزترین تغییر در رنگبندی و نوع رنگ‌های مصرفی در بافته‌های حال حاضر است.
آمار و نمونه‌ها نشان می‌دهند که رنگ‌های تیره و روشن، درخشان و پخته گذشته که شامل سرمه‌ای تیره، نارنجی سیر، سبز، کرم و زرد پررنگ بوده است جای خود را به رنگ‌های روشن‌تر، ملایم و خام داده است. اصلی‌ترین رنگی که در بافته‌های قدیمی مشهود بوده است استفاده از رنگ نارنجی در آنهاست که از گیاهی به نام خرگوشک به دست می‌آمده پوست گردو رنگرزی می‌شود تا تندی رنگ را خنثی کند.
طی تحقیقات انجام یافته عمده دلیلی که نوع رنگبندی را تغییر داده است، تغییر سلیقه مشتریان و غالباً مشتریان خارجی می‌توان قلمداد کرد که دیگر رنگ‌های سیر و سنتی گذشته را نمی‌پسندند و طالب رنگ‌های ملایم هستند. اما یک بحث جدی که در مسئله رنگ وجود دارد جایگزینی رنگ‌های کم کیفیت شیمیایی به جای رنگ‌های اصیل گیاهی است که کیفیت بافته‌ها را تحت تاثیر قرار داده است.
در مقام بعدی تغییرات در میزان استفاده از شیوه بافت بوده است. بافت قایق و چاکدار به نسبت سایر شیوه‌های بافت در هر دو دوره بیشتر مورد استفاده بوده است، اما درگذشته تکنیک چاکدار بیشتر کاربرد داشته ولی امروزه بافت قایق بر چاکدار فزونی یافته است. از دلایل این امر می‌توان به این نکته اشاره کرد که چون سود فروش بافت قایق بیش از چاکدار است بنابراین بافندگان بیشتر به تولید آن تمایل دارند.
همچنین ظرافت و دوام این نوع بافت نسبت به چاکدار می‌تواند دیگر دلیل این امر باشد، زیرا بازار امروز بیشتر حالت تجملی و زیباگرایانه به خود گرفته است. طرح‌های مورد استفاده در گلیم‌بافت‌ها کمترین تغییر را نسبت به سایر متغیرها دارد و می‌توان گفت اصالت در طرح و سپس در شیوه بافت بیشتر دیده می‌شود تا نوع رنگبندی.
می‌توان گفت که بافته‌های شهر اردبیل با وجود اینکه اصالت قدیمی و سنتی خود را از دست داده‌اند ولی همواره جزء مراکز مهم بافت گلیم در ایران محسوب می‌شود که آن نیز مرهون گذشته درخشان این منطقه است.
