طراحی و رنگ آمیزی حاشیه خورجین های عشایری
در این بخش درباره طراحی و رنگ آمیزی حاشیه در قالی- خورجین‌های قشقایی و دیگر عشایر فارس که روشی تقریبا ثابت و همیشگی است، می‌پردازیم.
حاشیه قالی – خورجین بطور متعارف تک ردیف است و به تک ردیف حاشیه که دو نوار باریک رنگی در دو جانب آن امتداد می‌یابند بسنده می‌شود و از حاشیه فرعی مکرر و چند ردیفی که در قالیبافی بجا و رواست بهره نمی‌گیرند.
طراحی و رنگ آمیزی حاشیه در بیشتر قالی – خورجین های قشقایی سفید رنگ است و پس از آن به ترتیب سرمه‌ای، طلایی، قرمز، فیروزه‌ای و به ندرت سبز.
نقش حاشیه جز در نمونه‌های خاص و استثنایی از سه یا چهار نقش معین فراتر نمی‌رود. متدوال‌تر از همه حاشیه « زنجیر مرغی » یا « قوش» یا «سرگنجشکی » و « مرغی چپ و راست» یا «مرغی سر و ته» است و پس از آنها حاشیه « گل و بوته» یا «شاخه بته ای » یا « زنجیره بته ای» و انواع شاخه گل‌های گردان و شکسته.
زنجیره مرغی که از امتداد پیچان سر و گردن ساده شده و تجرید یافته مرغانی بهم رسیده که پشت به پشت به یکدیگر چسبیده‌اند به تحقیق اصل و منشا باستانی و به احتمال لری دارد. گذشته از آنکه حاشیه زنجیره مرغی/ سرگنجشکی نزد لرهای بختیاری و لرهای فارس بسیار رایج است، بسیاری از قالی‌های لری این زنجیره را به جای حاشیه اصلی دارد، حال آنکه در قالیبافی دیگر عشایر و روستاهی فارس کاربرد آن منحصر به خورجین است.
پیوستگی ناگسستنی قوش‌ها و سرگنجشکی‌ها که همچون حلقات زنجیری پولادین در هم گره خورده‌اند و امتداد استوارشان از چهارسو شاید که تصادفی و خالی از معانی رمزی نباشد و بسا که این نقش خاص حاشیه‌ای بازمانده بی‌واسطه طلسم باران پیش از تاریخ باشد و همزاد سلسله نگاره‌های مرغی/ قوچکی اضلاع ترنج‌ها که هر دو رساننده یک پیام هستند « باران».
تنها تفاوت این دو «سلسله» در این است که یکی ترنج‌ها را احاطه می‌کند، از درون و از بیرون و دیگری تمامی زمینه دستبافت را آن سان که پهنه پهناور زمین باشد از چهار جانب در بر می‌گیرد و سیراب می‌کند.
این احاطه پیاپی همه جانبی و این پیوستگی استوار سر به سر یادآور همان مداومت بی‌وقفه و همان « ابدیتی» است که از امتداد درخت زندگی در چهار سمت قالی‌های برخی از مناطق فارس خواسته شده است.
رنگ‌آمیزی زنجیره قوش/ سرگنجشکی
این روش گوناگون است که رایج‌ترین آن هر جفت سر و گردن بهم چسبیده همرنگ است به رنگ واحد. در شیوه دیگر نه تنها سر و گردن مرغان متصل همرنگ نیست بلکه چون بجای دو رنگ از سه رنگ بهره می‌جویند. هر جفت بطور متناوب به سه شیوه متفاوت رنگ می‌پذیرد. یک‌جا، به مثل، زرد و سرخ کنار هم است، جای دیگر آبی و زرد و جای دیگر سرخ و آبی.
مانند بسیاری از حاشیه‌های فرش‌های عشایری و روستایی در برخی قالی- خورجین‌ها حاشیه قوش/ سرگنجشکی در جهت افقی حالتی می‌یابد که یکسره با جهت قائم حاشیه فرق دارد، آنچنانکه تشخیص تنه مرغ سخت دشوار می‌شود و این بخش از نقشمایه زنجیره‌ای حیات و هویت دیگری می‌یابد. می‌نگریم که در حالت افقی تنه دیگر ادامه سر و گردن مرغ‌ها نیست و مستطیلی است که تکیه‌گاه و واسطه اتصال گردن‌هاست.
حاشیه مرغی چپ و راست یا سر و ته متشکل از مرغان شیوه یافته هندسی قو مانندی است که به طرز متقاطع واژگونه یکی سر به بالا و یکی سر به پایین از پی هم می‌آیند و در فاصله میان هر جفت نگاره‌ای همانند زمان‌سنج شنی که از دو سه گوش متقابل فراهم آمده، جای گرفته است. کاربرد این حاشیه در قالی – خورجین‌های ایل قشقایی محدود است اما نزد ایلات عرب فارس رایج و در تیره‌هایی از ایل افشار کرمان و شهرهای سیرجان و شهر بابک کاربرد دارد.
حاشیه زنجیره بته‌ای یا شاخه بته‌ای یا گل بته از بهم پیوستن دو نگاره بته جقه‌ای کوچک توامان که پشت به پشت هم داده و به شیوه معروف قهر و آشتی قرار گرفته‌اند، پیدا آمده که در نگاه نخست این دو بته بهم چسبیده گل می‌نمایند، چون تکوین این حاشیه سلسله‌ای دقیقا زاییده شیوه آرایش زنجیره‌های شکل زیر است.
از آنجایی که حاشیه گل- بته بیش از دیگر عشایر فارس در ایل قشقایی و بیش از همه در تیره کوهی شش بلوکی رایج است و کاربرد آن برای حاشیه قالی در قره‌باغ قفقاز نیز تا چندی پیش متداول بودن و طایفه شکرلو نیز گهگاه آن را در حاشیه فرش بکار گرفته است در مراحل نخستین پژوهش چنین می‌نمایدکه این نقش حاشیه‌ای تبار ترکی دارد، اما اصالت شده اصل نقشمایه بته‌ای ترکی نیست و ریشه ایرانی دارد.
