رنگ های جوهری در چه دوره‌ای وارد قالیبافی ایران شد
پای رنگ های جوهری چه زمانی به ایران باز شد؟ باید گفت سر و کله رنگ دهنده‌هایی همچون «آنیلین» و «الیزارین» از زمان ناصرالدین شاه به کشور باز شد و با پادشاهی احمدشاه قاجار پایان می‌یابد.
اما چرا می‌خواهیم از بروز رنگ های جوهری در قالی ایرانی بگوییم؟ باید گفت این پدیده محصول دوران مدرن قالیبافی در ایران است. مقصود از دوران مدرن فرشبافی، دوران قاجاریه و عصری است که از آن با عناوینی چون «تجاری‌سازی» و «تجاری‌بافی» یاد می‌شود و می‌توان آن را عصر زرین(طلایی) تجارت فرش ایران نام نهاد.
با تجاری‌سازی فرش به‌عنوان یک محصول صنعتی و تجاری که سهم موثری در ثروت‌آفرینی و درآمدزایی کشور داشت، ساختار نظام پیش‌بافت، بافت و عرضه و فروش قالی متحول می‌شود.
اما این تحول و تغییر از یک‌سو منجر به تولید و بافت گسترده فرش برای پاسخ به نیاز گسترده بازار جهانی می‌شود و از سوی دیگر منجر به مدرنیزاسیون ناقص یا شبه‌مدرنیسم در فرآیند و مکانیزم بافت قالی در همه ابعاد و سطوح آن می‌شود.
مدرن‌سازی فرآیند و مکانیسم ناقص منجر به کاهش کیفیت مواد و مصالح، فرآیند بافت و در یک کلام کاهش کیفیت فرآورده نهایی یا همان فرش می‌شود. رنگرزی و صباغی به‌عنوان یکی از حرفه‌ها و صنایع وابسته و پیوسته به فرشبافی و نساجی تحت‌تاثیر شرایط جدید قرار می‌گیرد و بنابراین ساختار سنتی که از آن می‌توان به نظام سنتی رنگرزی نیز تعبیر کرد به مرور رو به حاشیه می‌رود زیرا هم ساز وکارهای تولید رنگ و رنگرزی در ساختار سنتی سخت و دشوار است و هم این ساختار نمی‌تواند پاسخگوی نیاز بازار جهانی باشد؛ بنابراین سازمان سنتی رنگرزی محکوم به نابودی است بنابراین از همین دوران است که پدیداری با عنوان «رنگ جوهری» و محصول و فرآورده نهایی آن «قالی‌جوهری» در تاریخ فرشبافی ایران پیدا می‌شود.
در زمینه رنگ و قالی جوهری آنچه اهمیت دارد آن است که اساسا تعریف معینی از رنگ جوهری در دوره قاجاریه نشده است و همین عدم‌تعریف و مشخص‌کردن مفهوم آن باعث شده که هرنوع رنگ شیمیایی، «جوهری» محسوب شود.
به‌عبارت دیگر نزد بسیاری از نهاد‌های حکومتی که از قضا متولی امر تولید، توزیع و تجارت فرش بوده‌اند و همچنین قالیبافان و تجار‌فرش تعریف معینی از رنگ و قالی جوهری در دست نیست، بدین معنا که ملاک و معیار معینی برای «جوهری» بودن فرش‌ها وجود ندارد، زیرا نخست؛ در دوره قاجاریه با روند تجاری‌سازی و تجاری‌بافی فرش دستباف عملا به‌مرور طی چند دهه نخست حکومت قاجاریه طبقه رنگرزان سنتی از بین رفتند و امکان رنگرزی سنتی به‌صورت محدود وجود داشت از طرف دیگر با توسعه و گسترش بازار بین‌المللی فرش‌دستباف و افزایش تقاضا در کشور‌های مقصد، نیاز روزافزون به رنگ‌آمیزی قالی براساس چند معیار سرعت، تنوع رنگ، سهولت در رنگرزی و کاهش هزینه تمام‌شده(صرفه اقتصادی) احساس میشد.
بنابراین از یک منظر استفاده گسترده از رنگ‌های جوهری امری غیرقابل اجتناب بود اما آنچه در این میان موجب آسیب به فرش ایران شد همان «سودپرستی» و «کوته‌نظری» تجار و دلالان قالی در توزیع و پخش رنگ‌های جوهری بی‌کیفیت در میان قالیبافان بود و اگر در این میان به دنبال مقصر اصلی باشیم، بدون‌شک «تجار و دلالان» مقصران اصلی این قضیه هستند.
درست در زمانی که رنگ‌های شیمیایی با کیفیت در بازار ایران وجود داشته است، دلالان و تجار فرش اقدام به توزیع رنگ‌های شیمیایی بی‌کیفیت و جوهری در بازار می‌کردند. ضمن اینکه نقش حکومت قاجاریه از منظر ضعف ساختار اداری و دیوانسالاری، عدم‌وجود متولی معین برای فرش دستباف، عدم نظارت کافی و … را نباید از نظر دور داشت.
در مساله جوهر به معنای عام دو پدیدار و متغیر وابسته باید مورد بررسی قرار گیرد، نخست، رنگ جوهری، رنگ‌های شیمیایی بی‌کیفیت که ماده اصلی آن را «آنیلین» تشکیل می‌دهد و دوم، قالی جوهری، قالی که مصالح و مواد اولیه بافت یعنی همان نخ‌بافت با رنگ‌های جوهری رنگ‌آمیزی شده باشد. یکی از ابعاد و زوایای مهم در مورد ماجرای رنگ و قالی جوهری بعد اقتصادی و تجاری قضیه است تا جایی‌که برای فهم داستان پیدایش و گسترش رنگ‌های جوهری و متغیر وابسته بدان یعنی قالی‌های جوهری باید از منظر اقتصادی به موضوع نگریست.
تجارت رنگ‌های جوهری به عللی چون سودآوری و صرفه اقتصادی، وجود تقاضا، تولید ارزش‌افزوده در رنگرزی قالی‌های جوهری و… تجارتی رایج در دوره قاجاریه بود. رنگ‌های شیمیایی که انواع و اقسام مختلفی داشت و برای مصارف گوناگون در نساجی، فرشبافی و… در ابتدا به‌صورت قانونی و از طریق مبادی گمرکی وارد کشور میشد و بعد با ممنوعیت ورود رنگ جوهر به‌صورت قاچاق یا با پرداخت رشوه از مبادی رسمی وارد کشور میشد.
قاچاق رنگ های جوهری تجارتی پرسود و منفعت بود به‌گونه‌ای که به‌رغم اعمال محدودیت‌های حکومتی بسیار در سراسر دوره قاجار تداوم یافت و علت این تداوم چیزی جز نیاز و تقاضای بازار برای رنگ‌های جوهری و حاشیه سود بالای این قبیل محصولات برای تجار فرش فروش نبود.
رنگ‌های جوهری به‌عنوان پدیده جایگزین رنگ‌های ثابت دستیاب‌ترین، آسان‌ترین، ارزان‌ترین و سریع‌ترین عامل رنگ‌زایی بود که قالیبافان و کارخانه‌داران در کانون‌های بافت در دسترس داشتند. بنابراین واردات گسترده رنگ‌های جوهری چه از جانب کمپانی‌ها و شرکت‌های بزرگ شیمیایی تولید کننده در اروپا و آمریکا به ایران مانند رنگ‌هایی که «زیگلر کمپانی» به ایران وارد کرد و همچنین توسط تجار خرد و کلان به کشور ادامه یافت.
از عمده علل پیدایش و گسترش رنگ‌های جوهری در تاریخ فرشبافی ایران علاوه بر سرعت، سهولت، آسانی و ارزانی می‌توان به مواردی چون شفاف‌بودن و براق بودن رنگ‌های جوهری، تجاری‌سازی و تجاری‌بافی، بافت قالی مطابق میل و سلیقه مشتری یاد کرد.
در این زمینه اظهارات مستشارالدوله جالب‌توجه است؛ «و تقریبا پنجاه سال می‌شود که قالی‌های ایران مخلوط و ممزوج با جوهر است و برای این است که چون رنگ جوهر شفاف و براق‌تر است‌و تجار برای اینکه مال‌التجاره خود را مشتری‌پسند کنند، نخ‌های قالی را با جوهر رنگ می‌کنند.»
نگارنده: سجاد نوروزی مورخ و سندپژوه
