دیدار با فرش درخش

فرش درخش را اروپایی‌ها بخصوص آلمانی‌ها بخوبی می‌شناسند، فرشی به غایت زیبا با نقوشی سحرآمیز و بافتی پولادین و رنگ‌هایی که گویی زنده‌اند.

طرح‌های ریزه ماهی، ماهی ترنج ‌دار، نقشه درختی، هراتی، سعدی و نقوش ترکمنی از نقش‌های معروف روستای معروف درخش در خر اسان جنوبی است که به گواه فرش‌ پژوهان بعد از مشهد و بیرجند سومین قطب بافندگی در خراسان بزرگ است.

قالی درخش آنقدر پرآوازه بوده که میرزا خانلرخان اعتصام الملک نایب اول وزرات امور خارجه در دوره قاجار در سفرنامه خود نوشته در هر جایی مختصر ابریشم کاری دارد و کسب و صنعت‌شان هم منحصر به کرباس و فرش و قالی در بلوک درخش است.

تاریخچه فرش درخش

بر خلاف تصور همگان که درخش در منطقه کویری است، این روستا در آغوش کوهستان قرار گرفته و از آب و هوایی فوق‌العاده برخوردار است که زمستان‌هایی سرد و البته با بارش باران و برف همراه است.  این روستا در ۶۵ کیلومتری شمالشرقی بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی قرار گرفته و قدمتی دیرینه دارد.

اهالی درخش از دیرباز به کمک ابزار ابتدایی و کارگاه‌های خانگی بخشی از نیازهای خود را تامین می‌کردند و از گذشته پارچه بافی، سبدبافی، سبدبافی، گیوه دوزی و بافت زیلو و جاجیم و بخصوص قالیبافی در این منطقه رایج بوده است. در چند دهه گذشته پس از معروفیت فرش درخش در بازارهای بین‌المللی قالیبافی در این منطقه کوهستانی به نسبت گذشته با روند رو به رشدی همراه گشت و دیری نپایید که یکی از قطب‌های فرشبافی خراسان لقب گرفت.

رنگ در فرش در خش

قالیبافان درخشی معمولا بخاطر همجواری با طبیعت و کوهستان برای رنگرزی خامه‌ها از رنگ‌های طبیعی بهره می‌برند البته بخاطر محدودیت‌ها در تامین بقیه رنگ‌ها مجبورشان کرده برخی الیاف رنگ شده از مواد شیمیایی را از شهر تهیه کنند.

زنان درخشی برای بدست آوردن رنگ‌های قرمز و گلبهی و صورتی از روناس،خاکی و سبز و سیاه از پوست گردو که به گویش آنها «کل جوز» گفته می‌شود استفاده می‌کنند.

رنگ‌های مورد استفاده در درخش و بیرجند و مود تا حدودی تیره است. رنگ پر زور در قالی‌ها قرمز روناسی یا ارغوانی تیره است. مایه رنگ‌ها به نسبت قالی‌های مشهد زنده‌تر و واضح‌تر است. رنگرزان این خطه بیشتر از رنگ‌های سفید عاجی، قرمز، سرمه‌ای، آبی روشن، خردلی و قهوه‌ای بهره می‌برند.

باید گفت امروز در این مناطق فرش‌هایی با ۱۳ رنگ بافته می‌شود که شامل رنگ‌های لاکی، روناسی، آبی، کرم، پسته‌ای، سبز، خاکی، سفید،گل‌خار، شتری، پیازی، فولادی و تخم لاکی است.

طرح و نقشه فرش درخش

در میان فرش های نفیس کاخ گلستان سه قالیچه منحصر بفرد درخش خودنمایی می‌کنند که مشخصات کامل آنها در کتاب  قالی ایران نوشته سیاوش آزادی بیان شده است.

در خصوص نقوش هندسی منطقه بیرجند و اطراف آن که گاهی با نقوش عشایری هم تلفیق شده باید گفت نقوش هندسی این قالیچه ها ابتدا بصورت مجرد و انتزاعی بوده و به مرور زمان به طبیعت نزدیک شده است.  از طرح های رایج در این قالی ها «طرح هراتی» است که در روستای درخش فراوان بافته می شود.

از جمله نقوش رایج در قالیبافی بیرجند و اطراف آن از جمله درخش  می‌توان طرح ریزه ماهی ساده، ریزه ماهی ترنج دار، ریزه ماهی پنج متن، طرح ربع سعدی را نام برد. یکی دیگر از انواع طرح های شکسته، نقشه درختی است که بعد از طرح هراتی از سابقه دیرینی در منطقه برخوردار است . این نقشه با الهام از طبیعت طراحی شده است و در روستای درخش و مود بیشتر از نقاط دیگر یافت می شود.

در این ارتباط باید به طرح‌های پرکاربرد در بیرجند و اطراف آن اشاره کنیم:

طرح سعدی: طرحی ربعی است که توسط فردی به نام حسین دستجردی ساکن روستای مود طراحی شده است. این طرح لچک و ترنج است و در زمینه‌های گل‌های پیچ در پیچ مخلوط اسلیمی کار شده است. لچک، ترنج و زمینه هر کدام نقش مجزایی دارند و نقش‌ها در هم ادغام نمی‌شوند. ترنج آن به گل آفتابگردان شبیه است که معمولا سر ترنج یا سماور نیز دارد. حسین دستجردی که به خاطر قریحه شعرش به سعدی معروف است. او از طراحان خلاق و مستعد این منطقه است و به همین خاطر طرح و نقشه‌اش به سعدی مشهور شده است.

نقشه خشتی: خشتی را چهارفصل یا بختیاری می‌گویند. این نقش بدون لچ و ترنج است. وجود مربع‌هایی به رنگ‌های مختلف در کنار یکدیگر که هر یک نقش متفاوت با دیگری را به شکل گل، ماهی، درخت و … در خود دارد. این نقشه یکی از پرطرفدارترین نقوش مورد استفاده در میان بافندگان درخش و مود و بیرجند است.

نقشه‌های غلط: این نقشه‌ها به این دلیل معروف هستند که سابقه بافت در منطقه را نداشته‌اند و بافنده به سفارش کسی یا تاجری به بافت آن نقشه مشغول شده است همچون نمونه‌هایی از نقوش کرمان و تبریز و مشهد و … .

نقش کله اسبی: در این نقشه سرتاسر متن را که بیشتر به رنگ کرم خاکی و شکلاتی کم رنگ است گل و برگ می‌پوشانند. وجود ۱۶ اسب بالدار که دور تا دور ترنج مرکزی را می‌پوشانند از دلایل اصلی انتخاب نام کله اسبی برای این نقش است. این نقش که سابقه‌ای بین ۳۰ تا ۴۰ سال در منطقه را دارد به گفته ساکنان روستا یکی دیگر از  طرح‌های وارداتی از تبریز است.

ریزه ماهی: اصل نقش ریزه ماهی نقشی است سراسری و بدون لچک و ترنج که در آن واگیره‌ ماهی تکرار می‌شود و تمام سطح را می‌پوشاند. این نقش هم دستخوش تغییراتی شده و تقسیم شده به نقش ریزه ماهی پنج متن، ریزه ماهی لچک و ترنج یا زمینه خورشیدی.

نقش بته جقه: طرح بته جقه د ردیف‌های منظم و در اندازه و رنگ یکسان در متن قالی کاربرد دارد. این طرح هم لچک و ترنج ندارد ونقش بوته سراسر قالی را در ردیف‌های منظم می‌پوشاند.

البته نقشه محرمات و طرحی محلی هم بافته می‌شود به نام ۳۲ گل. این نقش به این دلیل معروف شده که ۳۲ گل دور ترنج مرکزی قالی بافته می‌شوند.

به گواه فرش شناسان تا یک قرن بیش قالی های ترنجی و بته جقه اختصاص به درخش داشته و دیگر نواحی قهستان با بافت و نوع طرح آنها آشنایی نداشته اند. ظرافت این فرش‌ها و طرح ها و هنرمندی خاص در آن باعث شده که نه تنها این امر در بیرجند و دیگر نواحی شهرت و گسترش یابد بلکه با استقبال در کشورهای اروپایی بخصوص آلمان روبرو شود.

به دنبال این آوازه و با راهنمایی اساتید فرش درخش، کارگاه‌های قالیبافی در بیرجند و روستای «مود» گسترش می‌یابد بطوری که فرش معروف مود (ریزه ماهی) از طرح های هنرمندانه قالیبافان درخش است.

سنت‌های جالب روستای درخش در قالیبافی

به عقیده روستاییان درخش دوشنبه و چهارشنبه‌ها بهترین زمان برای شروع بافت است چراکه قالی بدون هیچ مشکلی بافته می‌شود و همراه خود خیر و برکت دارد.

برخی از قالیبافان درخشی از جمله آنهایی که سالیان سال پشت دار قالی مو سپید کرده‌اند به رسم گذشته بوته‌ زالزاکی که به اسم محلی به آنم «گوییج» می‌گویند به نشانه دور شدن چشم زخم از تیرک‌های سقف اتاقی که دار قالی برپاست، آویزان می‌کنند.

درخشی‌ها به رنگ صورتی می‌گویند «گلخار». هر وقت نقشه‌ خوان خواند که «سه تا کبود تاوَرِت گلخار» یعنی سه تا گره آبی بزن تا بررسی به رنگ صورتی.

در روستای درخش غیر از فرش‌های بزرگ با ابعاد ۴×۳ و قالی‌های ۳×۲ متری که بصورت جفت بافته می‌شود قالیچه هایی با ابعاد دیگر از قبیل ۵/۱×۲ یا همان پرده ای نیز بافته می‌شود.

در روستای درخش چنین رسم است که قالی را تا هنگام فروش روگیری و کوتاه نمی کنند تا چنین برداشت نشود که قالی دست دوم بوده است. حتی خامه‌ها هنگام بافت با قیچی کوتاه نمی‌شوند.

بخشی از این گزارش از تحقیق خانم معصومه رییسی و محمد امین حاجی‌زاده اقتباس شده است.