خدمت بزرگ صفویان به شکوفایی فرش ایرانی
صفویان را باید هنردوستانی دانست که به فرش رونق بسزایی دادند و با راه‌اندازی کارگاه‌های بی‌شمار در تبریز و اصفهان و کاشان و کرمان و قزوین و … خدمت بزرگی به هنر-فرهنگ کشور کردند.
شاهان صفوی به هنرمندان احترام خاصی قائل بودند و با بکارگیری آنها در کارگاه‌های قالیبافی سلطنتی اعتباری شگرف و جهانی به قالی ایرانی دادند.
قالی‌های اردبیل که به فرمان شاه تهماسپ در سال ۹۱۸ شمسی/ ۱۵۳۹ میلادی برای بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، نیای بزرگ صفویان با هنرمندی مقصود کاشانی بافته شد اوج اعتلای قالیبافی در این دوران طلایی فرش را نشان می‌دهد؛ این قالی‌ها که هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن و موزه لس آنجلس کانتی نگهداری می‌شوند جزو مفاخر فرش‌های جهان است که هر بیننده‌ای را محو زیبایی و طرح و نقش و رنگ خود می‌کنند.
شاه تهماسپ، دومین شاه صفویان که توجه ویژه‌ای به قالیبافی داشت با راه‌اندازی کارگاه‌های سلطنتی در تبریز و دعوت از برجسته‌ترین نقاشان مینیاتور و طراحان آن عصر از هرات و دیگر شهرها بر آن شد تا فرش را به عرش برساند. وی چند سال بعد و با انتقال پایتخت به قزوین، کارگاه‌های دیگری در این شهر بنا نهاد و هنرمندانی بیشتر برای طراحی به کار گرفت.
او نخستین کارگاه قالیبافی درباری را در زمان ولیعهدی خود بر پا داشت و شاهکار نقاشی مینیاتور مانند قالی شکارگاه غیاث‌الدین جامی فرآورده همین دوران است. در ۴۵ سالی که قزوین پایتخت صفویان بود این شهر مقامی ممتاز در قالیبافی کسب کرد چراکه بسیاری از هنرمندان، طراحان، رنگرزان و بافندگان برجسته از سراسر کشور در کارگاه‌های قالیبافی این شهر گرد هم آمده بودند.
باید گفت در سده نخستین سلطنت صفویان شهرهای دیگری هم در حوزه بافندگی فعال شدند و سفارش‌های دربار و درباریان را می‌پذیرفتند. همینقدر در باب رونق بافندگی در آن دوره باید گفت که به گواه گزارش سفیر مجارستان در سال ۱۵۶۷ میلادی، کاروان هدایای شاه تهماسپ که ۱۹ هزار چارپا به همراهی ۷۰۰ مرد حمل می‌کردند به قسطنطنیه (استانبول امروزی) می‌رسد. از جمله این هدایا قالی‌های ابریشمی همدان و درگزین، ۲۰ قالی بزرگ پارچه ابریشمین به تعداد زیاد قالیچه که مرغان و جانوران و گل‌های منقوش بر آنها زربافت بوه‌اند.
سال ۹۶۳ قمری/۹۳۴ شمسی، شاه تماسپ با ارسال نامه‌ای به سلطان سلیم، شاه عثمانی تمایل خود را برای مفروش کردن جامع نوبنیاد سلیمانیه با قالی‌های ایرانی بدین شرح ابراز کرده است: «تعیین فرش لایق سبب زینت بلکه از مصالح ضروری آن مسجد است و در این ممالک قالی را به قدر بد نمی‌بافند و این محب نیز فی‌الجمله از نقاشی وقوفی دارد و بی‌تکلف فرستادن قالی‌ها به تکلف (مجلل و فاخر) جهت آن مسجد جدید و معبد سعید مناسب می‌دانم و در خاطر می‌گذرد و موقوف به تشخیص عدد طول و عرض و رنگ متن و حاشیه است. اگر اشارت فرمایند که آن تفاصیل مشروحا نوشته با ذراعی که طول و عرض مقرر شده از آهن ساخته… بفرستند که زیاد و کم نشود.»
گذشته از هنردوستی شاهان صفوی باید به زیرکی آنها هم اشاره کرد. صفویان سنت تقویت کارگاه‌های قالیبافی، پیشکش فرش‌های فاخر به سایر کشورها و تبلیغ محصول بی‌بدیل کشورشان را نسل به نسل ادامه دادند. این پیشک‌ش‌ها گاهی هم برای برقراری صلح بوده است. در ادامه با نمونه‌هایی از هدایا و پیشکش‌های شاهان صفوی اشاره می‌شود.
اما سال ۱۰۰۰ قمری/ ۹۷۰ شمسی اصفهان از سوی شاه عباس اول به عنوان سومین پایتخت صفویان انتخاب شد. این اتفاق باعث شد به تدریج نقشه مراکز عمده قالیبافی در مناطق مرکزی و جنوبی ایران با دگرگونی‌هایی روبرو شود. شهرها و مناطقی که تا سده‌های پیشین تولیدشان مصرف محلی داشت از جمله یزد و ساروق و فراهان و کرمان و جوشقان به بازارهای بزرگتری دست یافتند.
به عنوان مثال قالی و گلیم ابریشمی گلابتون‌بافت کاشان با عقاب‌های خاص که به سفارش پادشاه لهستان، سگیسوند واسای سوم در کاشان بافته شد و اکنون به قالی‌های «پولونز» معروف هستند متعلق به دوران شکوفایی و رونق قالیبافی در مرکز کشور است. دستبافته‌های بجا مانده در این دوره در ویترین‌های برترین موزه‌های جهان جای گرفته‌اند که نشان از اوج هنرمندی قالیبافان سده دهم شمسی است.
در سلسله صفویان شاه عباس اول نقش بسیار پررنگی در حوزه‌های سیاسی، بین‌الملل، تجارت، مذهب و حتی فرهنگ و هنر دارد. او فرش‌های فاخر را در پوشش هدیه ولی به نشان ذوق و هنر ایرانیان و نگاه سفارش‌پذیری برای این هنر-صنعت به دربارهای پادشاهان اروپایی می‌فرستاد.
پیشکش چندین قالی و قالیچه ابریشمی گلابتون‌بافت به دولت ونیز، عثمانی‌ها و از همه مهمتر اهدای چندین فرش بزرگ پارچه فاخر به آستان حرم امیرالمومنین و حضرت عباس(ع) حکایت از ذوق و هنردوستی و صدور آن به سایر امکان مورد نظر شاه عباس است.
در پایان باید گفت قالی ایرانی اگرچه در قرن ۹ شمسی/ ۱۵ میلادی در کشورهای اروپای شرقی مزلتی داشته اما به لطف و توجه صفویان این منزلت سرتاسر اروپا را فراگرفت تا جایی که برخی از نقاشان بنام اروپایی از نقشه‌های فرش‌های فاخر ایرانی در نقاشی‌های خود الهام گرفتند. دامنه نفوذ قالی ایران در آسیا تا امپراتوری چین و حتی دربار عثمانی‌ها راه یافت. دوره‌ای که به عصر طلایی فرش ایرانیان پس از اسلام مشهور شده است.
حمید حاجی‌پور
