با فرش بخشایش آشنا شوید

از فرش بخشایش چه اطلاعاتی دارید، فرشی که با دیدنش حتما یاد فرش هریس می‌افتید. البته فرش منطقه بخشایش شباهت‌های بسیاری با فرش مناطقی همچون هریس، مهربان، گراوان دارد ولی باید گفت این منطقه بعد از هریس دومین منطقه پرآوازه در زمینه فرش‌های روستایی‌بافت آذربایجان است. ما در این گزارش از ۳ نقشه مهم فرش بخشایش خواهیم گفت.

منطقه بخشایش

از شهر شدن بخشایش چند سالی بیشتر نمی‌گذرد. این شهر با تبریز ۸۰ کیلومتر فاصله دارد و در همسایگی هریس است. این منطقه کوهستانی جمعیتی حدود ۶ هزار نفر دارد که تقریبا یک سوم آن در زمینه بافندگی یا زنجیره تامین فرش فعالیت دارند.

باید گفت فرش منطقه بخشایش همگام با قالی هریس در جهان شناخته شده و طرح‌های گوناگونی را روانه بازار کرده است. به گفته فضل‌الله حشمتی رضوی، پژوهشگر حوزه فرش، طرح قالی های بخشایش دارای گل های درشت، ساده و با طرح شکسته بافته می‌شوند.

رنگرزی قالی های بخشایش معمولا به شیوه شیمیایی است و هم به صورت سنتی و گیاهی. رجشمار فرش‌ بخشایش معمولا بین ۲۰ تا ۲۵ رنج است و اندازه های فرش هایی که بافته می‌شود ۶ و ۹ متری است.

تاریخ قالیبافی منطقه بخشایش

دوره قالیبافی در منطقه بخشایش را می‌توان به دو دوره قبل از ورود نقشه قالی تبریز یعنی اواسط تا اواخر قرن ۱۲ شمسی دانست و دوره دوم را از اوایل قرن ۱۳ شمسی تا کنون عنوان کرد که طرح های قالی تبریز به منطقه بخشایش راه پیدا کرده‌اند.

به این نکته اشاره کنیم که در دوره اول به دلیل افزایش تقاضای اروپاییان و آمریکایی‌ها برای قالی ایران و در پی افزایش صادرات فرش، منطقه هریس و بخشایش و … تعداد طرح‌ها خاص‌تر و مختص همین مناطق بودند ولی در دوره بعدی طراحان تبریزی بخاطر سلایق مشتریان خارج از کشور، طرح‌های جدیدی را برای بافت به این مناطق ‌فرستادند که موجب تغییر در ساختار برخی از طرح‌های قدیمی شد.

طرح ‌های فرش بخشایش

معمولا قالی های بخشایش ویژگی بافت شهری و روستایی را در خود دارد از سبک لچک و ترنج بهره می‌برند. یک ترنج که در بیشتر مواقع به شکل لوزی است و قسمت میانی را متن اشغال کرده است و در بخش لچک تنها شاهد بخش مثلی شکل بدون گوشه یا طرح خاص و مشترک هستیم. حاشیه در اغلب موارد با پهنای کم و با واگیره ای از نقوش متفاوت اجرا شده است.

طرح‌هایی که امروزه مورد توجه تجار و بازاریان و مردم است شامل ۳ طرح می‌شود به نام‌های:

• طرح تاجری
• طرح لاله نقشه
• طرح عصمت نقشه
• 

در منطقه بخشایش برای نقشمایه ها اسامی خاصی وجود دارد به عنوان مثال به کلیه طرح‌ها «گوشا» لچک و «گوبک» که همان مرکز ترنج است گفته می‌شوند. در چهارسوی زمینه ترنج ۴ گل به شکل قاب یا گل ساده وجود دارد که در اصطلاح محلی گارپیز (هندوانه) نامیده می‌شود. در بخش حاشیه به قاب اسلیمی «سماور»، به گل گرد میان آن «شاماما» (شکوفه) و به دو برگ در دو سوی گل، «بالیق» (ماهی) می‌گویند.

در دید نخست این ۳ نقشه‌ای که از آنها نام برده‌ایم شباهت بسیاری دیده می‌شود اما با کمی دقت در بخش‌های ترنج و لچک و زمینه می‌توان تفاوت‌های بارزی دید. به عنوان مثال در طرح لاله نقشه، ترنج مربع شکل بدون نقوش مشخص همچون قاب کوچک به نام گارپیز اشاره کرد.

طرح عصمت نقشه

ترنج: ساختار این طرح شامل یک ترنج بزرگ به شکل مربع با خطوط دالبری در اطراف ترنج میانی است. ترنج به شکل مربع بزرگ و سر ترنج به شکل گل عباسی کشیده است. در ترنج، گارپیز داخل قاب کوچک قرار نگرفته است بلکه در زمینه دوم از ترنج قرار دارد. همچنین اطراف ترنج مرکزی را یک ردیف خطوط زیگزاگی و اطراف ترنج بیرونی را خطوط شکسته با گوشه‌های تیز به رنگ سفید در بر گرفته است.

لچک: خط جداکننده لچک از زمینه از دو چهارم ضلع طولی شروع شده، سراسر این خط دالبر مانندی تشکیل شده است که گوشه لچک به شکل مربع با دو اسپیرال (گردش حلزونی) بزرگ در دو سوی آن نقش بسته و زمینه در بخش لچک خلوت و بدون نقشه در نظر گرفته شده است.

متن: در طرح عصمت نقشه، زمینه با انواعی از غنچه‌های متنوع در اندازه‌های متوسط و با استفاده از برگ پوشیده شده‌اند.

حاشیه: ساختار حاشیه در این طرح از لحاظ اندازه یک سوم نصف عرض متن است که با نقش سماوری اجرا شده است.

طرح لاله نقشه

ترنج: ساختار ترنج با هشت قاب و هشت گل شاه عباسی بزرگ در هر یک از قاب‌هاست. ترنج به شکل لوزی و در اندازه بزرگ اجرا شده است که سر ترنج ها اندکی کوچک‌تر و کشیده‌ترند. گوشه و گوبک در ترنج این طرح به شکل گل لاله معرف نام نقشه است که گارپیز در بخش ترنج بدون فضای مشخص نقش بسته است.

لچک: خط جداکننده لچک از متن با استفاده از خطوط شکسته از دو ششم ضلع طولی شروع شد و این خط در عرض به هم متصل است. گوشه در لچک بسیار کوچک و به شکل گل لاله است که این نقش بر روی خط جداکننده لچک از زمینه نیز قرار گرفته است. نقشمایه های به کار رفته در لچک شامل یک قاب اسلیمی در اندازه متوسط در مرکز لچک به شکل واژگون است و گل ها در ضلع طولی بزرگ تر از ضلع عرضی لچک اجرا شده‌اند.

متن: در این طرح، زمینه با انواعی از غنچه و گل های شاه عباسی بزرگ پوشیده شده‌اند.

حاشیه: نسبت اندازه عرض حاشیه یک سوم نصف عرض متن است که این نسبت در حاشیه عصمت و تاجری باریک‌تر است. همچنین نقش قاب سماوری کشیده تر و گل های شاماما بزرگتر اجرا شده اند.

طرح تاجری

ترنج: ساختار ترنج در این نقشه شباهت بسیاری به نقشه تاجری هریس دارد. ترنج این طرح در اندازه بزرگ و نقش گارپیز به شکل پنج ضلعی و در قاب قرار گرفته است. همچنین سر ترنج به شکل گل شاه عباسی در اندازه بزرگ و به صورت کشیده اجرا شده است.

لچک: ابعاد لچک این طرح در اندازه بزرگ است که خط جداکننده لچک از متن به صورت شکسته از دو پنجم خط طولی شروع شده و در ضلع عرضی به هم متصل می‌شوند. همچنین گوشه به کشل مربع و با دو گوشه است که در دو سوی گوشه دو قاب کوچک قرار گرفته است.

متن: به طور کلی زمینه در بخش هایی از ترنج ل، لچک، و متن از تراکم نقوش کمتری برخوردار است که با استفاده از نقوش به صورت شکسته اجرا شده است.

حاشیه: نسبت حاشیه در این طرح یک سوم نصف عرض متن است که قاب های اسلیمی به کار رفته در حاشیه در اندازه بزرگ رسم شده اند.

رنگ و نقش در فرش بخشایش

سنت قالیبافی در سده اخیر با توجه به تحولات فرهنگی و اجتماعی در این منطقه تغییرات بنیادی پیدا کرده است. در گذشته قالی های بخشایش از تنوع بیشتری برخوردار بودند ولی اکنون به چند طرح و نقش محدود شده‌اند. امروز بافندگان بخشایش از اورنک و نقشه مشخص بهره می‌برند. بیشتر تولیدات‌شان در ابعاد ۳.۵ در ۲.۵ یا ۳×۲ متر بافته می‌شود.

رنگ‌بندی این منطقه به منطقه هریس شباهت و گرایش دارد و از رنگ‌های روشن و شاد گذشته خبری نیست. در گذشته بیشتر رنگ‌ها از طیف‌های روشن بود ولی امروز در بیشتر موارد رنگ‌های لاکی و سرمه‌ای جای رنگ‌های گذشته را گرفته‌اند.

برگرفته از مقاله «ساختارشناسی طرح و نقشمایه‌های قالی‌های بخشایش از اواخر قرن ۱۲ هجری تا به امروز» نوشته شبنم محمدی، علی وندشعاری، عبدالله میرزایی