ایران از سال ۱۳۵۰ از محل صدور فرش به کشورهای مختلف جهان ۵ میلیون و ۴۹۶ ریال درآمد داشته است.

فرش ایران اگرچه بعنوان یک کالای تجارتی عرضه میشود ولی خصوصیات یک هنر زیبا و صنعت ظریف را تا سر حد کمال حفظ کرده آنچنان که اصول شناسایی فرش ایران بصورت یک تخصص و فن درآمده است.

صنعت فرش یکی از قدیمیترین صنایع متداول در نقاط مختلف ایران است و دلایل و شواهد باستان شناسی نشان می دهد که حتی در ایران رایج بوده است.

در آغاز قالیبافی در میان قبایل چادرنشین پدیدار گشته که عمده کارشان گله داری بوده است. اینان از پوست گوسفند بجای زیر انداز و پوشش استفاده میکردند و به تدریج که به رشتن و بافتن پشم پرداختند قالی و قالیچه را اختراع کردند و بدین سان قالیچه پشمی که زیرانداز گرمی است جایگزین پوست شد. بافتن قالیچه طی نسل ها در میان چادرنشینان رو به تکامل گذاشت و پس از شهرنشینی بافتن قالی ای بزرگتر گسترش یافت تا آنجا که در طول زمان قالی های بی نظیری و معروفی در ایران بافته شد. برای پی بردن به سابقه دیرین قالیبافی در ایران می‌توان به نوشته ها و مدارکی که از بیش از دو هزار سال پیش بجا مانده است استناد جست.

در نوشته های گزنفون مورخ یونانی اشاره به یک نوع قالی ایرانی شده است و سالنامه چینی سویی (SUYI) مربوط به سالهای ۵۹۰ تا ۶۱۷ میلادی، یعنی اندکی پیش از پایان کار ساسانیان، قالی را جزو کالاهای فرآورده ایران برشمرده است. در زمان ساسانیان روایت بر این است که بر تخت طاقدیس خسروپرویز در هر روز از ماه یا بگفته دیگری چهار قالی که نمودار چهارفصل سال بود، گسترده می‌شد و همچنی داستان فرش معروف بهارستان که در غازت پایتخت ساسانیان از میان رفت شاهد دیگری از وجود هنر فرشبافی در ایران قدیم است.

پس از اسلام ، اشاره های بسیاری در کتب و سفرنامه ها به قالی های گسترده در خانه های ایرانی شده است. در کتاب حدودالعالم که در قرن سوم هجری نوشته شده چنین آمده که در فارس قالی می‌بافته اند، همچنین آورده اند که در قرن چهارم هجری برای دربار روم هنگام بار عام قالی‌های گرانبهای ایرانی گسترده میشده است. غازان خان نخستین شهریار مغول که اسلام آورد برای مقبره خالد بن ولید سردار صدر اسلام چند قالی ایرانی به دمشق فرستاد.

ویرانی و کشتاری که حمله مغول با خود بهمراه داشت تا چندی فعالیت های هنری را در ایران متوقف شاخت. در زمانتیموریان قالیبافی تحول یافت ولی در زمان آغاز پادشاهی صفویان بود که این صنعت به پای شگفتگی یک هنر زیبا رسید و صنعت قالی بافی مستقیما زیر حمایت پادشاهان قرار گرفت . با این همه ، تنها در زمان شاه عباس بزرگ بود که گذشته از جنبه هنری و تجملی قالی، امکانات بازرگانی آن به بهترین وجهی شناخته شد و تولید قالی در روزگار این پادشاه صورت تولید کالایی بخود گرفت بی آنکه تنفاست خودرا از دست بدهد .

بقراری که شاردن جهانگرد فرانسوی (۱۷۱۳ – ۱۹۶۳ میلادی) در سفرنامه خود مینویسد: بافندگان چه در خانه خود وچه در کارخانه شاهی، زیر نظر سر کارگران شاهی کار میکردند تا این هنر اصالت خودرا از دست ندهد.

در آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه دوباره این صنعت رونق گرفت و بازرگانان تبریزی در اسلامبول بازار فرش یافتند که خریداران آن بیشتر انگلیسی و فرانسوی و گاهی آمریکایی بودند ولی پس از مدتی چون قالی کار کرده و کهنه جواب تقاضای خریداران را نمیداد و بازرگانان تبریزی برآن شدند تا قالی نو سفارش دهند و برای اینکار در تبریز و روستاهای اطراف آن همچنین مشهد ، سلطان آباد، اراک و کرمان کارگاه‌های قالیبافی دایر شد.

تاریخ قالیبافی جدید ایران را باید از همین هنگام بشمار آورد و از آن پس این صنعت با فراز و نشیب‌های متعدد همراه بوده است .

شرکت سهامی فرش ایران

قبل از تأسیس شرکت سهامی فرش ایران به علت حسن شهرت قالی ایران در بعضی از شهرستانها از جمله کرمان، همدان، ملایر ، اراک اقدام به تاسیس کارگاه‌های قالیبافی کردند و سود سرشاری از این راه بدست آوردند .

اما این شرکتها بدون توجه به ارزش هنری فرش ایران فقط بخاطر کسب سود بیشتر تغییراتی در نقشه های فرش دادند و بدین ترتیب لطماتی به اصالت این صنعت ظریف ایرانی وارد کردند لذا جهت برچیدن این وضع و همچنین بهبود بخشیدن به کیفیت فرش و احیای این صنعت به امر اعلیحضرت رضاشاه کبیر در تاریخ چهاردهم بهمن ماه ۱۳۹۶ شرکت سهامی فرش ایران با مشارکت بخش خصوصی و دولت تاسیس شد و کلیه اموال و مراکز مؤسسات خارجی به این شرکت واگذار گردید .

شرکت سهامی فرش ایران از بدو تاسیس در جهت بهبود کیفیت فرش و توسعه این صنعت کوشش کرد بطوریکه توانست با تولید فرش های ظریف و مرغوب و اصیل موفقیت های جدیدی برای فرش ایران بدست آورد.

شبکه تولید فرش

شعبه تولیدی شرکت در تهران، آباده، اردستان، اصفهان، اراک، بروجن، بیجار، بیرجند، تبریز ، فریدن، رفسنجان، زاهدان، سبزوار، سمنان، سنندج، شهرکرد، شهرضا، طرقبه، قم، کاشان، کرمان، کاشمر،گرگان، گناباد، محلات و مشهد، ملایر،  نطنز، نائین، نیشابور، همدان و یزد قرار دارد، در این شعب علاوه بر تولید فرش  آموزش فن قالیبافی نیز به نوآموزان داده  میشود و در بعضی از آنها نیز فروشگاهی برای عرضه فرشهای تولید شده دایر شده است.

ضمنا علاوه بر شعب اصلی چند شعبه فرعی نیز در گلپایگان، اقلید، اردبیل، زابل ، اصطهبانات ، تبریز، فیروزآباد، جوپار و ماهان تاسیس شده که بتولید فرش  و آموزش فن قالیبافی با نو آموزان مشغولند.

همچنین شرکت سهامی فرش ایران در روستاهای اطراف شهرستان های ذکر شده اقدام به ایجاد کارگاههای قالیبافی کرده است.

چرا فرش این شرکت گرانتر از فرشهای دیگر است ؟

شرکت سهامی فرش ایران هشتاد درصد از سود حاصل از فرشهای تولید شده را به قالیبافان اختصاص داده است و همین جهت تولیدات این شرکت معمولا گرانتر  از تولیدات کارگاههای خصوصی است.

گسترش کارگاههای شرکت فرش

در آغاز سال ۱۳۴۲ شرکت سهامی فرش ایران در یازده شعبه فعالیت بافندگی داشت و در  این شعب جمعا ۲۰۱۹ دستگاه بافندگی با تولید سالانه ۱۹ هزار و ۷۰۶ متر مربع مشغول بکار بود و پنج هزار کارگر قالیباف بکار قالیبافی اشتغال داشتند، در صورتیکه در پایان سال ۱۳۴۸ تعداد شعب بافندگی شرکت به ۳۲ شعبه و تعداد دستگاههای بافندگی به ۹۶۰۰ دستگاه و مساحت بافت بحدود ۵۴ هزار متر مربع افزایش یافت. در این کارگااهها حدود ۲۱ هزار کارگر مشغول بکار بوده اند، صرفنظر از کارگاههای شرکت سهامی فرش بیش از ۶۰۰ کارگاه قالیبافی بزرگ و تعداد بیشماری کارگاه کوچک نیز در ایران وجود دارد.

دستگاه های قالیبافی

در ایران فعالیت قالی بافی غالیا بردو نوع است،  فرشهای روستائی که بوسیله روستاییان و عشایر بافته می‌شود و زیبایی طبیعی دست نخورده ای دارد و دیگری فرش های شهری شامل قالی های بزرگ با نقش و رنگ امیزی هنرمندانه تر. بافت قالی روی دستگاه چهارچوبی که تارها را بر آن استوار ساخته اندع صورت می گیرد. این دستگاه ها که به نام دار معروفند بضصورت افقی و عمودی هستند. دستگاه افقی عبارت از دو تیر راست است که بوسیله چهارمیخ بزرگ در فاصله ثابتی از هم روی زمین استوار شده و تارها بطور منظم بر ان عبور کرده است.

دستگاه‌های عمودی بر سه نوع است، ساده‌ترین آن از یک تیر در بالا بنام «سردار» و یک تیر دیگر در پایین به نام «زیردار» تشکیل میشود. انتهای زیرین تارها به ریسمانی که دور تیر پایین پیچیده است و «زیرتاب» نامیده میشود، پیوند می خورد. اما انتهای بالای تارها در شش کلاف جمع میشود و به تیر بالایی گره زده میشود. دستگاه دیگری بنام دستگاه تبریزی وجود دارد که گمان میرود در خود تبریز ابداع شده است. تیر بالایی این دستگاه ثابت است و تیر پایین در شکاف‌ دارهای قایم دو طرفها می‌گیرد و محکم میشود. در این دستگاه تارها دو رویه هستند یعنی تیرهای بالا و پایین را که فاصله شان اندکی بیش از نصف درازی قالی است دور میزند و بدین ترتیب دیگر نیازی به کلاف کردن تارها و گره زدن آنها به تیر بالایی نیست. از یک دستگاه دیگر بنام گردان نیز برای قالیبافی استفاده میشود که این دستگاه هر دو تیر بالایی و پایینی بوسیله اهرم در جایگاه خود قرار می‌گیرد. یک میله چوبی و گاه آهنی از روی هر یک از دو سر تارها می‌گذرد و بوسیله تسمه به تیر بالا یا پایین استوار می گردد. آنگاه که تیر را می گرداند تا تارها محکم کشیده شود بتدریج که کار بافتن قالی پیش میرود آن را دور تیر پایین می پچیند.

امیتاز این دستگاه در آنست که قالی را به هر طولی که خواسته باشند میتوان بافت و حال آنکه در دستگاه تبریزی حداکثر درازی قالی ناچار از دو برابر فاصله تیرها کمتر است. برای بافتن قالی از ابزارهای بخصوصی استفاده می‌کنند. یکی از این ابزارها کارد برای بریدن سرنخ پس از گره خوردن است و دیگر ابزار شانه مانندی است به نام دفه یا دفتین برای زدن و هموار کردن سرنخ ها.

مواد خام برای بافتن قالی

برای بافتن قالی از ابریشم، پنبه و پشم استفاده میشود . البته امروزه ابریشم کمتر بکار برده میشود اما در زمان صفویان قالیهای بافته میشد که در آن تار و پود همه ابریشمین بود. قالیچه های ابریشمی را بسبب بهای گزاف آن برای زینت استفاده می‌کنند.

پنبه در قالی تنها برای تار و پود بکار میرود و برای این منظور بهتر از پشم است زیرا که پشم بسبب قابلیت انعطاف باعث ناصاف شدن قالی میشود. در روستاها برای تار و پود قالی از نخ دست ریس استفاده می کنند.

پشمی که برای بافتن قالی بکار میرود از گوسفند بدست می آید. قبلا از پشم شتر هم استفاده میشد ولی امروزه دیگر استفده از این نوع پشم مرسوم نیست. در ایران با وجود آنکه کارخانه های پشم ریسی هست کلاف‌هایی که برای قالیبافی بکار میرود تقریبا همگی دستریس هستند و این امر شغل و حرفه بسیاری از زنان روستایی ایران راتشکیل می‌دهد.  نخ پشمی که با آن قالی می‌بافند باید از پیش به رنگهای مورد نیاز درآمده باشد و این کار با رنگهای طبیعی یا  رنگ های شیمیایی انجام میگیرد.

در  ایران همیشه از رنگ های طبیعی استفاده میشد ولی از پنجاه سال پیش به این طرف استعمال رنگهای شیمیائی معمول شد. اما رنگهای شیمیائی بقا و دوام رنگهای طبیعی را ندارد و استفاده از این نوع رنگی از ارزش فرش میکاهد.

نقوش قالی ها

نقش قالی ایران دارای دو اسلوب اصلی است ، یکی شکسته که در آنها اشکالی به خط مستقیم بکار برده میشود و دیگری گردان که تقربا همه خطهای آن منحنی است.

نقش شکسته قدیمی تری است، نقش هائی که امروزه در قالی ایران بکار میرود که معروفترین آنان عبارتند از:

– نقش هراتی یا ماهی

– نقشی بته

– نقش لچک و ترنج

– نقش شاه عباسی

– نقش جنگلی یا بید مجنون

– نقش جوشقانی

– نقش خرچنگ

– نقش میناخانی

صادرات فرش

طبق آماری که در سال ۱۳۴۹  تهیه شده، فرش ایران در آن سال به ۵۴ جهان صادر شده است . در میان این کشورها  آلمان غربی، سوئیس و لبنان ، امریکا، انگلیس و کویت و مجارستان، فرانسه، بلژیک و هلند بزرگترین بازار فرش صادراتی ایران بشمار میروند. معمولا شش کشور اول خریداران فرش ایران دایمی هستند و کشور های دیگر جهان بر حسب احتیاجات خود گهگاهی خریداران در ردیف فرش ایران قرار میگیرند .

در حال حاضر اهمیت فرش ایران از لحاظ صدور بدان حد است که ۲۴ درصد ارزش صادرات غیر نفتی را شامل میشود و رشد آن از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۸، ۲۷ درصد بوده است.

گردآوری تاریخی از مجله تلاش، خرداد سال ۱۳۵۰