از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

گلچه فرش ۸ اردیبهشت ۱۳۹۹

۱ 4,857 خواندن این مطلب 6 دقیقه زمان میبرد

قالیبافی ترکمن ها را باید یکی از قطب های بافندگی در ایران دانست. طرح و نقوش خاص ترکمن‌ ها در طول قرون متمادی هنوز پابرجا مانده‌اند و جزو نقوش اصیل آنان بشمار می‌رود.

برای آشنایی بیشتر با ترکمنان بویژه ترکمن‌هایی که در ایران زندگی می‌کنند، دستبافته‌هایشان و نقوش اصیل آنها بهتر است با همراه باشید.

منطقه جغرافیای زندگی ترکمن‌ ها

ترکمن‌ها قبیله‌ای بزرگ هستند که هم اکنون در شمال شرقی ایران، شمال افغانستان، شرق دریای خزر و در کشورهای ترکمنستان و ازبکستان زندگی می‌کنند. عمده قالی‌های حوزه جنوب و شرق دریای خزر از گروه قالی‌های ترکمنی است که در گرگان، گنبدکاووس، آق قلعه، گمیشان و در شهر های خراسان از قبیل راز و جرگلان و مانه و بجنورد بافته می‌شود.

قالی‌های ترکمن دستکم از اواخر قرن سیزدهم هجری توجه اهل تحقیق در حوزه فرش را برانگیخت، هنگامی که نخستین مجموعه‌های قالی ترکمن در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی جهان شکل گرفت، امتیاز این قالی با نقشه‌ها، نقشمایه‌ها، رنگ و بافت ویژه ترکمن‌ها شناخته شد.

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

تغییرات فرهنگی و اسکان ترکمن‌ها به مرور زمان صورت گرفته است که می‌توان آن را در مراحل زیر خلاصه کرد:

– بیابان گردی و کوچ از نیمه دوم قرن ۱۰ میلادی.

– رسیدن به ترکمنستان و ترکمن صحرا و ساکن شدن در آن (زندگی نیمه کوچ نشینی و دامداری) این مرحله از قرن ۱۴ و ۱۵ میلادی آغاز شد. در این دوره چندین گروه ترکمن در ایران در شمال خراسان، دشت گرگان و اطراف رود اترک و گرگان پخش شدند.

– آغاز یکجانشینی و پذیرفتن دین اسلام.

– در سال ۱۲۶۰ شمسی، پس از پیروزی روس‌ها طی قرارداد آخال، ناحیه ترکمن‌نشین به دو بخش ترکمنستان و ترکمن صحرا تقسیم شدند.

– روستا نشینی و شهر نشینی ترکمن‌ها در سال ۱۳۰۴ از طرف رضاخان پهلوی برای ترکمنان صورت گرفت.

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

این قوم دارای پنج قبیله بزرگ و اصلی است به نام های سالور، ساریخ، تکه، یموت، و ارساری و چند طایفه فرعی به نام گوکلان، ایغدیرها و … تقسیم می شوند.

قالی بافی در اقوام ترکمن

ترکمن‌ها همچون دیگر اقوام کوچ‌نشین و روستاییان به جز قالی، دستبافته‌های متنوعی دارند که نیازهای زندگی کوچ نشینی و نیمه کوچ نشینی را برآورده می‌کند.

بافته‌های گوناگونی مانند رو زینی، جوال، خورجین، قاشقدان، آینه دان، نمکدان، انواع بافته‌هایی که برای بستن و پوشاندن وسایل چادر و زینت چادرها به کار می‌رود.

این قوم قالی بافی را همانند صنعتی در کنار دامداری و هنری ارجمند و اجدادی و عاملی برای تقویت زیربنای اقتصاد خانوادگی و ایلی خود حفظ کرده‌اند. قالیبافی حرفه زنان ترکمن است و آنان این هنر را نسل به نسل از گذشتگان به ارث برده‌اند؛ زن و دختر ترکمن به فرشبافی نه برای تفریح بلکه امری ضروری برای زندگی خود می‌نگرد.

ایل تکه، ساریک، ایل چُدُر، ایل ارساری و ایل بزرگ یموت مهمترین قالیبافان ترکمن بشمار می‌روند.

در حال حاضر سه گروه از ترکمن‌های مستقر در ایران به قالی بافی اشتغال دارند؛ دو طایفه از ایل بزرگ یموت به نام های آتابای و جعفربای و دیگری بخشی از ایل تکه که گفته می شود در حدود آغاز ربع دوم قرن چهاردهم هجری به ایران مهاجرت کرده‌اند و در حال حاضر بهترین فرش های ترکمن را می‌بافند.

تکنیک بافت فرش های ترکمن

مهمترین ویژگی فنی قالی ترکمن تک پود بودن آن است (تک پود نازک). در آغاز هر قالی چند سانتی‌متری گلیم بافته می‌شود که ترکمن‌ها آن را با اعتقاد بر این که هر چیزی بر خاک استوار است می‌بافند (این گلیم بافت در تمامی فرش‌های ایران بافته می‌شود) به آن «توپراق» می‌گویند.

بعد از دو سانت توپراق بافی، ریسمانی که معمولا دو رنگ و اغلب سیاه و سفید است بر قالی می‌ریسند به طوری که از گوشه‌های قالی آویزان است گویی گیسویی باریک از قالی آویزان است. این ریسمان «ساچ باقی» نام دارد. گره قالی های ترکمن هم متقارن و هم نامتقارن است.

مواد اولیه فرش ترکمن ها

برای مواد اولیه در فرش‌های قدیم فقط از پش هم برای پرز و هم برای تار و پود استفاده می‌کردند. اما امروزه گرایش به نخ پنبه برای تار و پود افزایش یافته است.

رجشمار فرش ترکمن ها

از نطر رجشمار فرش اصیل ترکمن در محدوده فرش‌های نسبتا درشت بافت بوده اما گرایش به ریزبافی به ویژه در فرش های ایل تکه تا حد فرش های ۴۰ و ۵۰ رج دیده می شود.

ابعاد فرش های ترکمن ها

فرش اصیل ترکمن با ابعاد کوچک بیشتر شناخته می‌شود و بافندگان به ابعاد بزرگتر توجه کمتری دارند.

دار قالی ترکمنان

دار قالی بافی در میان ایلان و عشایر ترکمن مانند سایر عشایر افقی و خوابیده است. این دارهای قالی در محل‌های محدود و کم ارتفاع نصب می‌شوند و حمل و نقل آنها در مسافرت‌های فصلی ییلاق و قشلاق با وسایل ابتدایی به سادگی میسر است اما امروزه در برخی از اقوام ترکمن که یکجانشین هستند دارهای قالی از حالت افقی به عمودی تغییر پیدا کرده است.

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

رنگ در فرش ترکمن

تنوع رنگ در فرش ترکمن زیاد نیست. رنگ سرخ و ترکیبات آن از قبیل رنگ لاکی، قرمز تیره، قرمز روشن، سرمه‌ای، طوسی، آبی، دارچینی، گل بهی، کرم و قهوه‌ای روشن در این فرش‌ها فراوان یافت می‌شود.

سبز، لاکی، کرم و گاهی سفید و سبز یشمی از دیگر رنگ‌های غالب در فرش ترکمن است. رنگ زمینه فرش های ترکمن اغلب سرخ است و نوع روشن آن به کار می رود.

طرح و نقش در قالی ترکمن

به طور کلی بیشتر نقشه های ترکمن اصیل همه تکراری هستند، یعنی از تکرار یک یا چند نقشمایه شکل می گیرند.

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

^قالی ^تکه ^اواسط ^قرن¹⁹

ترکمن ها هم مانند اقوام دیگر در قالی‌های خود از نقوش جانوری و گیاهی و نقوشی که برگرفته از آداب و رسوم و اعتقادات است بهره گرفته‌اند. گاهی چندین نقش در یک مجموعه هشت ضلعی بافته می‌شود که نام این مجموعه «گل» یا «گول» است.

این نقشمایه‌ها اکنون در قالی ترکمن دارای بیش از بیست شکل مختلف است. گل همان چیزی است که در میان عشایر و روستاییان فارسی زبان حوض نامیده می‌شود و گل ترکمنی همان ترنج است و در نقشه قالی ترکمنی تکرار می‌شود.

بعضی از گل‌ها مشخصه طایفه خاصی از ترکمن است که به نام همان طایفه نیز شناخته می‌شوند مانند سالور گل، تکه گل، ساریک گل، ارساری گل و … برخی دیگر در بین طوایف مشترک بافته می‌شود.

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

این گل‌ها اساسا هشت ضعلعی هستند اما گاه تغییراتی می‌کنند. در این تغییرات نقوش یا تزییناتی به قاب اصلی اضافه می‌شود. تمام گل‌ها معمولا به چهار قسمت متقارن تقسیم می‌شوند. در درون گل های هشت ضلعی ممکن است، هشت ضلعی دیگری و یا چهار ضلعی تو در تو یا شکل‌هایی با اضلاع موج‌ دار پدید آید و در فاصله این شکل‌ها تزیینات اضافه‌تری مانند نقوش گیاهی، جانوری، میله بندی، ضربدر و … قرار گیرد. بدین ترتیب مجموعه گل به صورت یک نقش پیچیده اسرارآمیز جلوه می کند.

در تصویر پایین، هشت ضلعی اصلی با خط پر رنگ و دیگر خطوط را با خط کمرنگ‌تر می‌بینید. در تصویر دیگر چهار نوع از تزیین های داخلی گل‌ها را می بینیم.

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

فرش ترکمن

نمونه هایی از انواع گل در قالی ترکمن

ساری گل (ترکمن)

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

ارساری گل (ارساری)

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

سالور گل (سالور)

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

آینه گل جعفر بای (ترکمن)

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

آدینا (یموت)

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

کیسه گل یا قفسه گل (یموت)

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید

درباره دیگر نقوش ترکمن در کتاب نیاز جان نوشته ذبیح الله بداغی شرح مختصری از معنا و مفهوم نقوش نوشته شده است.

نیاز جان در طرحی شبیه هشت، سکونت کنار دریا، شاخ قوچ مظهر قدرت و چادر نشینی را می‌بیند. عقاب انتزاعی، نیاز جان را یاد طغرل بیک رهبر فاتح ترکمن‌های ایرانی می‌اندازد و این عقاب را طغرل می‌نامد. او می‌گوید ماری گل شاخص‌ترین‌ نقش ترکمن است. «کوشک داوانی» به معنای جای پای شتر، شتر این حیوان آرام و زحمتکش در میان ترکمن ها از قداستی عجیب برخوردار است.

گاهی مادر، طرح نمادین پرنده‌ای را می‌بافد. طرح مثلثی، دعایی که بر کاغذ نوشته شده و گردن‌آویز است، تداعی می‌کند. طرح چوب تراشیده‌ای که بر حاشیه فرش است، «داغدان» نام دارد و داغدان چیزی است که بر گردن کودکان می‌آویزند تا از چشم بد دور باشد.

برخی از نقوش قدیمی و پر کاربرد در قالی ترکمن

نقش گل آیدی

گلی است شکفته با ۹ برگ. عدد ۹ نزد ترکمن ها مقدس است و با همین نماد به ۹ ماه و ۹ روز بارداری زن اشاره می کند.

ترکمنی که بر فرش زاده شده، هنگامی که می‌میرد بافته‌ای به نام «آیت لیق» او را تا قبر همراهی می کند که نقش مقدس گل آیدی را برخوردار است. زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند این گل را بر سر آستین یا یقه لباس خود گلدوزی می کنند.

از قالیبافی ترکمن ها چه می دانید