آشنایی با قالی کرمان
قالی کرمان تاریخی کهنی دارد، طرح و رنگ و نقشه‌هایش مورد دلخواه و تقاضای اروپاییان بوده و از دیرباز یکی از قطب‌های قالیبافی در کشور.
در میان ادعاهایی که عقیده دارند قالی های کرمان از پی صنعت نساجی به ویژه شال بافی تولد یافته و عمر آن نزدیک به ۴ قرن است با بررسی طرح ها و یژگی‌های بافت قالی کرمان می‌توان به قدمت دستکم هزار ساله آن برسیم.
وجود قدیمی‌ترین نوع گره‌های به کار رفته در فرش پرزدار که امروزه به بی‌گره بافی شهرت یافته و متاسفانه بلای خانمان‌سوز قالی جدید کرمان شده، ثابت می‌کند که این منطقه در حفظ یکی از ویژگی‌های بافت فرش‌های کهن سهم مهمی داشته است.
بسیاری از فرش های کهن ایران با شیوه گره U یا V بافته می‌شدند و آثار آن را می‌توان در فرش‌های قدیمی مصر که متاثر از فرش‌های ایرانی است به وضوح مشاهده کرد. از طرف دیگر شیوه استفاده از سه پود بین هر دو رج بافت، ویژگی قالی‌های کهن ایران است که بارزترین آن قالی پازیریک است و ما این ویژگی را امروز هم در قالی های کرمان می بینیم.
در کنار این آثار هنوز هم می‌توان قدیمی‌ترین نوع دارهای قالیبافی را که بقایایی از اولین دارهای عمودی در بافت قالی گره‌دار هستند هر چند به تعداد محدود در برخی مناطق کرمان دید. از همه این عوامل که بگذریم وجود طراحان و نقاشان قابل و استادانی که از اوایل عهد قاجار در این منطقه به کار طراحی نقش فرش و مینیاتور و … پرداخته اند آن هم طراحانی که سرآمد طراحان عصر خود بوده اند، نمی تواند بدون هیچگونه پشتوانه محکم و قدمتی طولانی باشد. همه این عوامل چنانکه باید به گونه ای دست به دست هم می دهند تا سابقه‌ای چند هزار ساله برای فرش کرمان رقم بخورد.
همچنین سوابق ریسندگی و بافندگی در این منطقه بسیار است. کرمان در دوران گذشته معروفیت زیادی در زمینه تولید پارچه داشته است مخصوصا در دوران شاه عباس صفوی این رونق دو چندان شد اما پس از سقوط حکومت صفویه و دوره جنگ و جدال خاندان افشار و زندیه، رکود در تولید مواد خام به خصوص ابریشم و به طور کلی در صنایع نساجی ایران پدید آمد.
اما با تمامی این جنگ ها تا اواسط دوره قاجار کرمان یکی از مهمترین و بزرگترین مراکز تولید انواع منسوجات به خصوص پارچه های ابریشمی بوده است. از مهمترین آنها شال های پشمی و پارچه های ساده کرباس در قدیم و پته های زیبا را می توان نام برد.
اما اگر در سال هلای گذشته به هنر پارچه بافی اهمیت داده شده دلیل اصلی آن توسعه صنعت قالی بافی در است استان است که قرن ۲۰ اوج شکوفایی این هنر بوده است.
مهمترین مراکز قالیبافی کرمان
همه فرش های استان کرمان را می‌توان به دو گروه فرش‌های شهری بافت و عشایری بافت تقشیم کردکه کرمان مهمترین مرکز عرضه فرش‌های شهری بافت و سیرجان را مهمترین مرکز عرضه فرش‌های عشایری هستند.
به غیر از شهر کرمان دیگر مناطق کرمان مانند رفسنجان، راور، بردسیر، گلباف، ماهان، جوپار و زرند از مهمترین مراکز قالیبافی شهری هستند.
مراکز بافت فرش شهری کرمان
از میان مراکز شهری بافت قالی کرمان، منطقه راور در صدر سایر بخش ها قرار دارد. روستاهای«فیض آباد» و «طرز» از مهمترین روستاهای حومه راور هستند که به همراه روستاهای اسماعیل آباد، یوسف آباد، جلال آباد و تقی آباد در شمال و همچنین روستاهای ریحان، تاشک، بقیجان و خورند در جنوب از مهمترین مراکز قالیبافی حوزه راور هستند.
شهر راور خود نیز از کانونهای قدیمی فرشبافی کرمان است. عباس خان نخعی و پنجعلی خان نخعی از تولیدکنندگان بسار مشهور و قدیمی راور بوده اند.
همچنین شرکت های خارجی نظیر عطیه بورس و حتی شادروان احمد یزدانی پناه در منطقه راور به تولید قالی اشتغال داشته اند.
ناحیه گلباف از دیگر مراکز قالیبافی کرمان است که روستاهای فندقا و تیرکان از مهمترین مراکز قایلبافی حومه آن است. بخش ماهان کرمان به همراه روستاهای محی آباد، غنات غستان، لنکر، جوپار و دستجرد از دیگر مناطق قالیبافی ماهان هستند.
شهر رفسنجان نیز از مراکز خوشنام فرشبافی استان کرمان است که از دیرباز شرکت‌های خارجی نیز فعالیت‌های فرشبافی خود را در آن گسترش داده بودند. فرش امروز رفسنجان از نظر طرح و رنگ تفاوت چندانی با سایر مراکز شهریا بافت استان کرمان ندارد اما رواج طرح های سبک نایین در شمال و شمال شرقی آن در روستاهایی نظیر داوران، در، دره، تاج قابل تامل است.
ویژگی های ظاهری قالی های شهری بافت کرمان
طرح ها و رنگ های مورد استفاده در قالی های کرمان از گذشته تا به امروز عبارتند از:
– طرح سبزی کار
– طرح های تصویری که بیشتر بهترین آنها در حوزه قالیبافی راور بافته شده و می شوند. مهمترین آنها عبارتند از طرح حافظ، لیلی و مجنون، خیام، منظره‌ای و بطور کلی مضامین عارفانه و عاشقانه که بیشتر در تریکب با طرح زیبای سبزی کار هستند.
– طرح های افشان به ویژه افشان شاه عباسی که شاید بهترین آنها در دوره معاصر حاصل دست قلم توانای طراحان خاندان شاهرخی بوده باشد.
از دیگر طرح‌های معروف کرمان نقوش قاب قرآنی، انواع درختی و گلدانی تلفیقی بو همچنین انواع گل فرنگ باشد.
طرح‌های مسوم به گوبلنی نیز در اوایل سده سیزدهم شمسی بخش مهمی از طرح‌های منطقه کرمان را به خود اختصاص داد که برگرفته از هنرهای تزیینی غیر ایرانی بود. از لحاظ رنگ آمیز، فرش کرمان یکی از متنوع‌ترین و شادترین فرش‌های ایرانی محسوب می‌شود. لاکی سیر و روشن، بژ، عنابی، مسی، آبی سیر و روشن، سرمه‌ای، صورتی و سبز سیر و روشن از مهمترین رنگ‌های مورد استفاده در قالی های کرمان اسن. بطور متوسط در هر قالی کرمان بین ۱۵ تا ۳۰ رنگ دیده می‌شود و آنچه که بیش از همه شهرت قالی کرمان را جهانی کرده است طرح و رنگ‌آمیزی اعجازگونه آن است.
ابعاد فرش کرمان چندان متنوع نیست و گرایش به بافت فرش‌های کوچک مانند ذرع و نیم و دو زرع کمتر است. اما ابعاد ۲×۳ و ۲/۵×در ۳/۵ متر مربعی و بزرگتر در میان قالی های قدیک و جدید کرمان بسیار زیاد است. بافت کناره نیز در کرمان چندان رایج نیست.
ویژگی های فنی بافت در قالی های کرمان
-معمولا رجشمار فرش‌های کرمان متغییر و از ۳۵ تا ۸۰ رجشمار است.
– گره فارسی تنها گره مورد استفاده در فرش‌های اصیل کرمان است که متاسفانه در کنار آن انواع گره‌های U یا V و جفتی‌بافتی نیز به شدن رواج یافته است.
– شیراز فرش‌های کرمان همواره در هنگام بافت انجام می‌شود.
– در حال حاضر پرداخت فرش در کرمان پس از اتمام بافت و با استفاده از قیچی‌های برقی انجام می‌گیرد.
– کلیه دارهای قالی حوزه شهرستان کرمان به صورت عمودی و البته متحرک چرخان است.
– نحوه چله‌کشی فرش‌ها به صورت فارسی است.
– بیشتر فرش‌های کرمان، راور، رفسنجان و کلا فرش‌های غیر عشایری این استان از نوع خاص سه پود است به عبارتی بین رج‌های بافت سه پوده دیده می‌شود که اولی و سومی ضخیم و دومی نازک است. البته قالی‌های دو پود نیز بطور پراکنده دیده می‌شوند. قالی های قدیم کرمان به شیوه نیم لول تمایل بیشتری داشتند، اما قالی‌های امروز آن در بسیاری موارد در شیوه لول بافت هستند.
