آشنایی با قالیبافی آذربایجان

قالیبافی آذربایجان را می‌توان یکی از قطب‌های اصلی قالیبافی ایران نام برد. این منطقه در کنار خراسان، کرمان، اصفهان، اراک و کاشان جزو معروفترین مناطق قالیبافی کشور است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد تبریز در میان کلیه مراکز قالیبافی این منطقه دارای اعتبار بسزایی بوده و همگام با هرات در زمان جانشینان هلاکو مرکز مهم داد و ستد قالی بوده است.
اوج شکوفایی تولید فرش آذربایجان در زمان حکومت صفویان بوده چراکه شاهان صفوی با راه‌اندازی کارگاه‌های قالیبافی طراز اول در این شهر بافندگان و طراحان زبردستی را گرد هم آوردند و قالی‌های بی‌نظیری خلق شد که برخی از آنها هم اکنون زینت‌بخش موزه‌های بزرگ جهان است.
در واقع پس از انتقال پایتخت صفویان از هرات به تبریز، این شهر دومین مکتب هنری لقب گرفت و به دنبال آن با استقرار تعداد بیشماری از هنرمندان از هر صنف و هنری باعث شد تبریز به عنوان کانون هنر مورد توجه بسیاری قرار بگیرد و در این میان هنر فرشبافی نیز با استقرار نقاشان و طراحان مشهوری از جمله استاد رضا بهزاد و سلطان محمد دو چندان رشد یابد.
البته نباید از نقش بازرگانان هم به راحتی بگذریم، آنها با صادرات فرش آذربایجان و همدان و سایر مناطق کمک بزرگی بری شناساندن این هنر به جهانیان کردند. بخشی از فرش‌های ایرانی از سوی آذربایجان و از راه ترکیه به اروپا و بخشی دیگر از بندرعباس به آمریکا صادر می‌شد.

صادرات قالی ایران از طریق تبریز تا آن حد برای دولت ایران پر افتخار و مهم جلوه کرد که تصاویری از این رویداد بر روی نخستین کارت پستا‌ل‌های زیبایی که در اواخر دوران قاجار چاپ شده بود نقش بست و به همه نقاط دنیا ارسال شد.
سیسیل ادواردز در کتابش در این باره می‌نویسد: «داد و ستد این کالا در دست بازرگانان تبریزی بود که مردمانی سرشناس و مایه‌دار بودند. تجارت خانه‌های ایشان شعبه‌هایی هم در استانبول داشت. معاملات اصلی آنان عبارت از خرید اجناس کارخانه‌های مغرب زمین و حمل آنها به ایران از راه ترابزون بود.»
به بازرگانان به نام آذربایجان که در کار داد و ستد و دفتری هم در استانبول ترکیه داشتند هم باید اشاره کرد. حاج یوسف قالیچی، حاج میرزا جعفر اسلامبولچی، حاجی صمد قره قالیچی، میرزا علی اصغر و علی اکبر و اسماعیل قالیچی، صدقیانی، ایپکچی، حاج محمد ممقانی، محمودف، دیلمقانی، آواکیان، کاسباریان و اردوبادی اشاره کرد.

مراکز مهم قالیبافی آذربایجان

باید سبک بافت قالیبافی آذربایجان را به ۳ دسته تقسیم‌بندی کرد؛ روستایی بافت، شهری بافت و عشایری بافت.
قالی‌های شهری‌بافت آذربایجان بیشتر در مناطقی از جمله تبریز، اسکو، مرند، مراغه، خوی و ارومیه تولید می‌شوند.
اما فرش‌های روستایی بافت متعلق هستند به روستاها و محلاتی همچون هریس، مهربان، بخشایش، شربیان، گراوان و اطراف شهرهای اردبیل، سراب، مشکین شهر و کلیبر که عمده قالی‌های اصیل آنها از نظر طرح و رنگ و بافت در کنار قالی‌های محلی و روستایی ایران که دارای نقوش ساده‌تر و هندسی است قرار می‌گیرند.اما فرش‌های عشایری آذربایجان که در راس آنها می‌توان فرش‌های عشایر شاهسون را نام برد. هر چند در کنار این عشایر، سایر کوچندگان استان بویژه عشایر ارسبارانذنیز به تولید انواع دستبافت‌ها و زیراندازهای زیبا مانند گلیم و ورنی اشتغال دارند.

طرح و رنگ قالی‌های آذربایجان

تبریز را باید به عنوان کانون عمده عرضه فرش‌های شهری‌بافت آذربایجان معرفی کرد و البته کانون بزرگ تولیدکنندگان نامور و صاحب نام. فرش‌های تبریز و سایر مراکزی که از آن پیروی می‌کنند به گونه‌ای است که می‌توان از هر طرح فرش زیبای ایران اثری در آن یافت به گونه‌ای که بافندگان تبریز بویژه در دوره معاصر هر طرح زیبایی را مورد استفاده قرار داده و با ترکیبی از رنگ‌های مختلف، طرحی نو را درانداخته‌اند. انواع طرح‌های لچک و ترنج، درختی، گلدانی، بته جقه‌ای و ده‌ها طرح دیگر مورد استفاده بافندگان امروزی تبریز و مرند و خوی و … است.

کاربرد رنگ‌های صورتی، زرد، نارنجی، بنفش با شدت زیاد و آبی‌هایی که حتی با آبی‌ زیبای قالی روستایی قدیم آذربایجان کمترین قرابتی دارد.
گروه قالی‌های محلی و روستایی آذربایجان از گذشته‌ای دور مورد توجه بسیاری از خواستاران فرش بوده و بیشتر مراکز قالی‌های روستای این هطه در فواصل نسبتا نزدیک با هریس قرار دارند و در بسیاری موارد با تقلید از طرح‌های قدیم هریس، قالی‌هایی به این نام روانه بازار می‌کنند.
زیبایی قالی‌های لچک و ترنج هندسی هریس به گونه‌ای است که هم اکنون بسیاری از قالیبافان تبریز و سایر شهرهای آذربایجان از کپی‌برداری کرده و به نام فرش هریس به بازار عرصه می‌کنند.
در واقع نقشه قدیمی و اصیل هریس به گونه‌ای است که ضمن حفظ ویژگی نقوش لچک و ترنج شاه عباسی، ترکیبی هندسی به آن داده و با استفاده از خطوط پایه‌دار، ه‌ستی کاملا مستقل از قالی‌های شهری‌بافت را برای آن رقم می‌زند.
معروفترین نام در میان این طرح‌ها، لچک و ترنج و ترنج شاخه شکسته نام دارد. بررسی‌ قالی‌های قدیمی و کهنه هریس نشان داده است که تنوع نقش در فرش‌های آن بسیار زیاد و بازی رنگ‌ها زیبایی خاصی برای آن به وجود آورده بود.
علیرغم آن بیشتر قالی‌های امروز این روستای بزرگ از رجشمار پایین برخوردار است اما وجود برخی نمونه‌های قدیمی بسیار نفیس که به صورت تمام ابریشم بافته شده، حکایت از دوران طلایی قالی هریس در گذشته‌ای نه چندان دور دارد و امروز نیز در بسیاری از فروشگاه‌های بزرگ قالی‌های ایرانی و روپایی و آمریکا قالی‌های قدیم هریس از طرفداران زیادی برخوردار هستند.
گفته می‌شود دهه‌های اول و دوم قرن بیستم میلادی عالی‌ترین دوره بافت قالی‌های هریس است زیرا خلاقیت زیادی از سوی بافندگان در طرح فرش به اروپا باعث شد تا خیل زیادی از قالی‌های هریس روستاهای دیگر اطراف آن به بازارهای خارجی راه یابند.
قالی‌های عشایر شاهسون نیز دارای شباهت‌های خاصی با قالی‌های روستایی آذربایجان است بویژه در نمونه‌های قدیمی دارای کیفیت نسبتا مشابهی هستند.

شاید علت اصلی این امر کاربرد پشم گوسفندان عشایر این استان در قالی‌های روستایی هستند. شاید تفاوت اصلی قالی‌های مناطق مختلف آذربایجان علاوه بر طرح و رنگ در ابعاد و ویژگی‌های بافندگی آنها باشد.
در بخش بعدی به ویژگی‌های بافت قالی‌های آذربایجان خواهیم پرداخت.