نقوش پرکاربرد قالی سیستان
فرش های بومی سیستان و بلوچستان همانند سایر مناطق کشور برگرفته از محیط طبیعی است و بافندگان برخی از نقشمایه‌ها را از محیط اطراف خود الهام گرفته‌اند.
باید گفت هماهنگی بین طبیعت، دین و آداب و رسوم به همراه دید هنرمندانه بافندگان در فرش آنها مشهود است. سراسر فرش‌هایی که با نقوش در زمینه تزیین و آراسته شده باشد نقش نامیده می‌شود و برگیرنده یک ارتباط نسبی پایدار در ترکیب‌بندی فرش و طراح نقوش آن است و گفته می‌شود تمام این نقوش بومی به طور ذهنی و به صورت هنری اجرا و آورده شده است.
از لحاظ بصری، نقوش فرش دستبافته سیستان را با در نظر گرفتن تنوع در تعدادشان می‌توان به ۷ گروه کلی تقسیم‌بندی کرد.
- نقوش انسانی
- نقوش حیوانی
- قوش گیاهی
- نقوش هندسی
- نقوش اشیا و اجسام
- نقوش خطی
- نقوش فراطبیعی و اساطیری
به دلیل همجواری سیستان و بلوچستان وجه تشابه زیادی بین نقوش قالی سیستان و گلیم بلوچستان وجود دارد که هرکدام نقش و نمادهایی دارد که دیگری ندارد. به عنوان مثال نقش چهره انسان مخصوص سیستانیان است و بلوچ‌ها اگر هم از نقشمایه انسان استفاده کنند آن را به صورت آدمک و به چهره مرد می‌بافند اما سیستانی‌ها به هر دو چهره زن و مرد و در اکثر مواقع تنها به چهره زن می‌پرداختند چراکه نقوش کاملا ذهنی بوده و زنان در روستا پا به پای مردان کارکرده و نقش زن در منطقه سیستان پر رنگتر از نقش زن در بلوچستان بوده است.
نقشمایه هایی مانند آهو، بز، ستاره، درخت، گل، دودنی و … در نقش هر دو قوم مشترک است و تنها تفاوت آن در چیدمان و جابجایی نقش وجود دارد. رنگ هایی که در نقوش سیستان به کار می‌رود بیشتر سفید، زرد، صورتی، شتری و رنگ‌های روشن است اما نقوش بلوچستان از رنگ‌های تندتر استفاده می‌کنند.
باید گفت رنگ و نقش در همه جای دنیا با توجه به اعتقادات، باورها و نمادهای مردم آن منطقه به وجود می‌آید و هرچه اینن مادها قدیمی و کهن‌تر باشند جایگاه خاصی و ویژه‌ای در منطقه خود برجای می‌گذارند و البته نقوش سیستان نیز از این قائده مستثنی نیست.
ما در این گزارش ۵ دسته از نقشمایه های پرکاربرد در فرش و دستبافته های سیستان را به طور کوتاه برای شما تشریح می‌کنیم.
نقوش انسانی
این نقوش در گذشته بسیار مرسوم بوده و بیشتر نقش انسان‌های بزرگ و محبوب را به صورت هندسی می‌بافتند اما امروز کاربرد این نقش ها کمتر شده است.
نقش حیوانی
این نقوش برگرفته از شکل و شمایل حیوان‌هایی است که در محیط جغرافیایی بافندگان سیستانی بوده‌اند همچون بز، شتر، سگ، آهو، پرندگان و …
نقوش گیاهی
نقوش گیاهی در قالی های سیستان بیشتر از دیگر نقوش استفاده می‌شده و می‌شود چراکه در گذشته سیستان از طبیعت بکر و آبادی برخوردار بوده است و بافنده هر آنچه را می‌دیده بصورت ذهنی خلق می‌کرده و امروز طراحان این نقوش سعی می‌کنند بسیاری از کمبودهای رنگ منطقه را در نقش‌های خود جبران کنند؛ بنابراین تصاویر متنوع گل و گیاه که در نقوش فرش دیده می‌شود و ممکن است در هیچ کجای طبیعت مشاهده نشود پاسخی به این نیاز است که از این نوع طرح می‌توان به درخت دودنی، برگ موز و برگ‌های مختلف اشاره کرد و نقوش گیاهی اغلب برای پر کردن طرح‌های استفاده می‌شود.
نقوش هندسی
قسمت اعظم نقوش قالی سیستان را نقوش هندسی بسیار متنوع تشکیل می‌دهند که باز هم به دلیل بافت ذهنی قالیبافان و به دلیل راحت تر نقش بستن آن در ذهن این نقوش در قالی های سیستان رواج پیدا کرده است.
از مهمترین نقشمایه های هندسی می توان به طرح مثلث اشاره کرد. مثلث به طور گسترده هم در قالی های سیستان و هم بر روی سفال های نخودی شهر سوخته به کار رفته است. از آنجایی که این نقشمایه سهم قابل توجهی از ترکیب هندسی روی قالی و سفال را به خود اختصاص می دهد نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذشت و آن را به عنوان یک شکل صرفا تزیینی قلمداد کرد. بلکه شایسته است نا ریشه نمادین آن نیز مورد توجه قرار بگیرد.
مثلث متساوی الاضلاع بیانگر هماهنگی و تناسب است. این نماد به عدد سه اشاره دارد و هر کی از انواع مثلث با عنصر خاصی پیوند دارد. مثلث متساوی الضلاع با زمین، مثلث قائم الزاویه با آب، مثلث مختلف اضلاع با هوا و مثلث متساوی الساقین با آتش در ارتباط است.
طرح های اساطیری
در این دسته از نقشمایه ها معمولا بافنده بر اساس اعتقاداتو باورهای خود نقوش فراطبیعی و نمادینی را می‌بافد. تجمع نقشمایه ها بیشتر در مرکز فرش است و از نقشمایه های حیوانی و پرندگان نیز در طراحی متن استفاده می شود. رنگ های طرح های اسطوره ای خاص بوده و چشمگیرتر از دیگر طرح ها هستند.
