نقشمایه های قالی سیستان

نقشمایه های قالی سیستان دارای گستردگی طرح و نقشمایه های مناطقی همچون کرمان و فارس نیستند ولی برخی از این نقشمایه ها خاص و متعلق به دوران کهن این منطقه هستند.

از طرح های قالی سیستان می توان به نقش های گلدانی، مددخانی، قندانی، فتح‌الهی، تک گل، ده مرده، جر، سلیمانی، شیخ زیدی، کرکویه، کوه خواجه‌ای و … اشاره کرد.

در سیستان، بافندگان به رنگ‌ سرمه‌ای علاقه زیادی دارند البته رنگ‌های زرد و سرخ و صورتی نیز همچنان مورد استفاده آنهاست و باید گفت یکی از تفاوت‌های اساسی رنگمایه‌هایی که بافندگان سیستانی نسبت به بلوچ‌ها دارند استفاده از رنگ‌های روشن و ملایم است.

ما به تعدادی از نقشمایه های پرتعدادی که بافندگان سیستانی از آنها بهره می‌برند و حتی با برخی از نقشمایه های بلوچ و ترکمن مشترک است، می‌پردازیم:

نقشمایه گلدان

این نقشمایه آنچنان که از شکل آن پیداست به گلدان شبیه و البته معروف است. این گلدان از قسمت‌هایی همچون پایه، گردنه، سینه، تیره، تختک، زنجیره، برگ، گل و شاخه تشکیل شده است.

نقشمایه خوشه گندم

این نقشمایه زیبا و پرکاربرد برگرفته از گندم‌زارهای سیستان قدیم و آباد است. در زبان محلی به این نقشمایه زیبا «پیشک»  یا برگ نخل می‌گویند.

نقشمایه درخت

نقشمایه درخت در فرش های سیستان به شکل ساده و گاهی تزیین یافته انواع درختان با شکل‌ها متنوع و البته قرار گرفته در داخل گلدان است.

نقشمایه بز

سیستانی ها هم مثل اقوام دیگر از این نقشمایه زیبا و پرکاربرد در بافت فرش و دستبافته‌هایشان استفاده می‌کنند. نقشمایه بز نماد باران‌خواهی است.

نقشمایه شتر یا اشتر

این نقشمایه خاص یکی از بارزترین نقشمایه های سیستانی‌هاست. البته این نقشمایه در اقوام ترکمن و بلوچ هم بافته می‌شود.

نقشمایه دعا یا تعویذی

این طرح به شکل تعویذ که یک مستطیل یا پنج‌ضلعی است با نقش‌ و زائده‌های گوناگون در حاشیه و گاهی در متن به کار می‌رود.

نقشمایه دودنی

نقشمایه شبیه گوشواره مثلثی با چند رشته آویزه که گرفته از شکل آویزی است غوزه اسپند است که برای رفع چشم زخم در بسیاری از نقاط ایران در خانه و مغازه‌ها آویخته می‌شود.

نقشمایه چیتک

نقشمایه‌ای به شکل چند لوزی با مریع تو در تو که معمولا طول هر قطر آن ۱۵ گره است و نقشمایه‌ای ریز و جاپرکن محسوب می‌شود.

نقشمایه تختک یا تختک گل

نقشمایه به شکل لوزی یا مربعی که یک علامت مثبت + یا ضربدار × در درون آن قرار دارد. این طرح بیشتر در گلدان بکار می‌رود و بالاتر از سینه قرار می‌گیرد.

نقشمایه گل میخ یا گل میخی

نقشمایه‌ای است در قالی به شکل دو نوار متقاطع که پنج مربع، لوزی یا متوازی‌الاضلاع می‌سازد.

نقشمایه گلک

نقشمایه‌ای است در قالی و به شکل لوزی کوچک نقش‌دار یا خال‌دار که در حاشیه آن نوعی حاشیه لوزی یا گل لوزی است. در زمینه هم به کار می‌رود که بافندگان به آن زنجیره‌ای می‌گویند.

نقشمایه کجاوه

این طرح در هر بطن رو به بالا یا پایین آن، شکلی در الگوی مثلث قرار دارد و در بین دو قلاب دو طرفه جای میگیرد. قبلا کجاوه هم در متن و هم در حاشیه اصلی آمده است ولی امروزه تنها در حاشیه اصلی می‌آید. نقشمایه قلاب دوطرفه نقشمایه‌ای به شکل زنجیر که خطی از وسط آن می‌گذرد. این نقشمایه شباهت بسیاری با زنجیره مرغک- قوچک دارد.

نقشمایه لوزی ریزه

این آرایه از تکرار لوزی‌های ریز پشت سر هم شکل یافته و معمولا در حاشیه به کار می‌رود.

نقشمایه  کارچک یا سه گوش

نقشمایه یا حاشیه‌ای است به شکل دندانه که بیشتر به صورت مثلث‌های متداخل دو رنگ در می‌آید.

نقشمایه شاخک

حاشیه اصلی قالی که نقشمایه اصلی آن قوچک است.

نقشمایه مجلک

آرایه‌ای به شکل پنج مریع کوچک گوشه به گوشه که در حاشیه و زمینه استفاده می‌شود.

نقشمایه چارشخلکی

این نقشمایه به شکل مربع است که ضلع‌های آن از هر طرفی کمی ادامه یافته است. این شکل بی‌شباهت به هشتگ نیست و در بین بلوچ ها و ترکمن‌ها هم متدوال است.

نقشمایه جوک

شکل آن تکرار دانه‌های ریز یک رنگ یا چند رنگ است.

نقشمایه گل قندان یا کله قند

این نقشمایه به شکل ظرف بلند پایه‌دار است که درون آن قند یا شیرینی به صورت   ۱۰ بیضی که مخروطی را ساخته‌اند قرار دارد و معمولا در دو طرف گل دو نقشمایه تزیینی قرار دارد.

نقشمایه چراغ آویزی

نقشمایه‌ای به شکل یک چراغ آویزدار و پایه‌دار است.

نقشمایه زنجیر، قلاب

شکلی است به شکل قلاب دوسر یا شتر گلو.

نقشمایه گل پنجه ای

شکل آن شبیه به دست و داری ۵ شاخه یا انگشت است و ۵ ناخن یا غنچه گل دارد.