قالیبافی لرستان از پلدختر تا خرم آباد

از قالیبافی در پلدختر و خرم‌ آباد چه می دانید؟ فرش هایی که برخی از طرح هایش مختص همین مناطق هستند. نقش و نگاره‌ هایی که گاهی بافنده آن را به سلیقه خود با هنرمندی تمام تغییر داده است. ما در این گزارش به برخی از طرح‌های قدیمی خرم آباد و پلدختر خواهیم پرداخت.

طرح فراشی

در روستاهای بخش زاغه، چغلوندی، چگنی،خرم آباد و پلدختر (بالاگریوه) قالی ها به صورت درشت بافت و با گره فارسی بافته می‌شوند. این طرح خاص در گروه طرح های خشتی قرار می‌گیرد. استفاده از نقش گندمی در حد فاصل دو خشت باعث شده بافندگان نام گندمی یا قابی را نیز برای این طرح بکار ببرند.

این طرح دارای سه حاشیه تقریبا هم اندازه است. در یک گونه از این طرح حاشیه وسط با نقش گل گوشواره‌ای و در حاشیه اطراف با مثلث‌های رنگی منقوش شده است. گاها بافنده به سلیقه خود طره‌ای به مجموع حاشیه‌ها اضافه می‌کند. از نظر رنگبندی، رنگ غالب طرح سرمه‌ای و روناسی است. رنگ‌های سفید ، سبز و نارنجی در این قالی‌ها بکار می‌رود.

طرح نجفوند

قالی های نجفوند شامل طرح های متنوعی می‌شود. این طرح از خرم آباد تا اندیمشک (منطقه بالا گریوه) و کوهدشت بافته می‌شود و در گروه طرح های لچک ترنج و ترن‌جدار قرار می‌گیرد. ترنج بزرگ با لبه پلکانی و دو سرترنج با تزئینات کله مرغی که تقریبا از ابتدا تا انتهای زمینه فرش را در بر می‌گیرد، وجود چهار بته به شکل هندسی خاص در چهار گوشه زمینه و لچک‌ها از خصوصیت اکثر طرح‌های نجفوند است.

تعداد حاشیه قالی های نجفوند بین ۱ تا ۳ حاشیه متغییر است. نقش خرچنگی، نگاره s، گل های چهار پر و شانه، عمده نقوش بکار رفته در حاشیه این طرح‌هاست. دو طره با نقش مثلث های پی در پی حاشیه فرش را در برگرفته است. تعداد رنگ های بکار رفته در این فرش از ۶ رنگ تجاوز نمی‌کند. زمینه فرش عموما سرمه‌ای، لاکی و مسی یا به اصطلاح محلی دوغی است.

طرح طایی

در مناطق ویسیان، چشمک، طایی و دادآباد و کره گاه بافته می شود و ایراد عمده آن این است که مثل سایر گونه‌های فرش لری نسبت به زمان عقب مانده و تکاملی نیافته است. این نمونه نوع دیگری از طرح های نجفوند است که یک چهارم بوده و دارای یک ترنج به شکل مربع است.

درون ترنج نقش گردونه مهر محسور شده توسط یک مربع قرار دارد. دو پرنده در بالا و دو پرنده در قسمت پایین ترنج قرار گرفته است که به گفته بافندگان طاووس است. تعدادی بند و اشکال هندسی از جمله نقش اره‌ای در زمینه دیده می‌شود. لچک لبه پله ای دارد و درون آن شطرنجی است. این طرح دارای ۲ حاشیه تقریبا هم اندازه است که یکی با نگاره ۵ و دیگری با نقشی که بافندگان به آن شانه می‌گویند پر شده است.

طرح بالنی

یکی از فرش های سنتی لرستان قالی بالنی است که کمتر می توان نمونه ای از این نوع نقش را در مناطق دیگر مشاهده کرد. عقیده بر این است که در طراحی و فرم قالی های بالنی از پرواز هواپیما الهام گرفته شده است. در این قالی ها ترنج بزرگی در وسط که معمولا به شکل مستطیل است و باله‌هایی در طرفین طولی آن محور اصلی فرم و شکل را تشکیل می دهد.

لچک زنجیروار به وسیله ادامه آنها به یکدیگر متصل هستند. حاشیه این نوع قالی از مثلث هایی تشکیل شده است که با مربع های کوچکی پر می‌شود. متن قالی ها را گل هایی پراکنده به صورت بیضی، دایره و چند ضلعی پوشانده است. رنگ غالب در قالی های بالنی دو رنگ سرمه ای سیر و قرمز لاکی است که به طور تقریبا مساوی استفاده می‌شود.

در این قالی ها و به طور کلی قالی های استان لرستان رنگ های روشن کمتر به چشم می خورد. تنوع سلیقه بافندگان در تولید این فرش ها بسیار حائز اهمیت است و باعث بوجود آمدن انواع نقوش و فرم های خاص شده است. بافت این فرش ها بیشتر در خرم آباد، بروجرد، سلسله و در بین اقوام پیرانوند مرسوم است.

طرح سگوندی

این طرح ها به دلیل اینکه بیشتر توسط طایفه سگوند بافته شده است به این نام معروف شده و در بخش زاغه و شمال خرم آباد بافت این قالی رواج داشته است. این قالی در گروه طرح های ترنجی قرار می گیرد. نقش پیکان مانند تنها حاشیه قالی که بافندگان به آن «بیلچه» می‌گویند به همراه فرم خاص ترنج مرکزی و سرترنج از ویژگی های بارز این طرح است.

نگاره‌های کله مرغی، تزئینات اره ای، نقوش خرچنگی، چنگ گروه ای و نقش ماهی در این طرح دیده می‌شود. طرح بته زنبوری نیز از طرح های سگوندی است که در گروه طرح های واگیره ای قرار می‌گیرد. مشخصه بارز این طرح شبکه‌های شش ضلعی زمینه است که بته ها درون آنها قرار دارند. لچک ها با فرم دندانه‌دار به هم متصل می‌شوند و با نقش بسته‌های کوچک تزئین شده‌اند. سه حاشیه لت سیب هم اندازه، دور تا دور قالی را محصور کرده است. رنگ های این قالی سرمه ای، قرمز روناسی، سفید، سبز، زرد و آبی است.

طرح های پاپی بالاگریوه

اینگونه در مسیر راه آهن از ایستگاه بیشه تا اندیمشک و همچنین گریت و کشور بافته می‌شود مشابهت زیادی به گونه فرش نجفوند دارد، احتمالا در تعداد گره و درشت بودن پودها تفاوتش هست، هر چند از اکثرنقشه‌ها تخیلی بکار گرفته شده ولی بهم شبیه هستند.

فیلبرگ دانمارکی درباره فرش‌های ایل پاپی نوشته است:

«قالیهایی که توسط پاپی ها بافته می شدند معمولا درشت بافت بودند و رنگ آنها نسبتا تیره بود مثل رنگ های آبی، قهوه ای و قرمز در یک زمینه شگرفی طرح هایی را می‌توان دید که دارای رنگ قهوه ای و حاشیه هایی آبی هستند. در گریت قالی بسیار فرسوده ای را دیدم که طرح هندسی آن با طرح های معمولی بسیار متفاوت است بود منتها برای اولین بار وقتی تنها موردی بود که چنین چیزی را می دیدم این فرش توسط زنی بافته شده بود که به طوایف (بیرانوند) تعلق داشت و با مردی از ایل پاپی ازدواج کرده بود. معمول چنین است که قالی ها را فقط زن‌ها می‌بافند و در بازار شهرها مردها به نمد مالی اشتغال دارند ضمنا برای نمد مالی زور و قوت زیادی لازم است من مردهای لر را ندیدم که به نمد مالی مشغول باشند.

فرش های نمدین معمولا بشکل مستطیل هستند و ابعاد چندان بزرگی نیز ندارند یک طرف انها اندکی از یک متر بیشتر و یا کمتر است طرف دیگر آن معمولا یک برابر و نیم همین طرف است.»

طرح قرژلنگ

بافت این طرح در منطقه پلدختر رایج بوده است و از نظر ساختار طرح در گروه طرح های لچک ترنجی لرستان جای می‌گیرد. اصطلاح خرچنگ یا به زبان بومی قرژلنگ برای نام گذاری طرح به دلیل شباهت فرم ترنج به خرچنگ بکار رفته است. این طرح هم به صورت کاملا ساده و انتزاعی با حاشیه‌ای از خطوط ساده و نقش خرچگ و لچک هایی هندسی که فرم‌شان یاد آور خرچنگ است بافته می شده و هم بصورت طرحی پیچیده که از جزئیات بیشتر و زیبایی بصری بیشتری برخوردار است.

حاشیه این طرح از نقش هچه‌ای، لوزی (گل پیکه) تشکیل شده است. ترنج خوش فرم خرچنگی به همراه دو سر ترنج اصلی و چهار سر ترنج فرعی که برای پر کردن فضا بکار رفته اند نقطه قوت طرح محسوب می‌شود. ترنج بزرگ و لچک های کشیده در ترکیبی هماهنگ کل زمینه قالی را در بر گرفته و بجز چند ریز نقش فضایی برای عناصر زمینه باقی نگذاشته‌اند و می‌توان چنین استنباط کرد که فرم لچک ها و ترنج تاثیراتی از قالی های شهری گرفته است. در این قالی‌ها رنگ زمینه سرمه‌ای و قرمز روناسی است و مجموع رنگ های این طرح ها از ۸ رنگ تجاوز نمی‌کند.

پژوهش: رضوان هخامنش‌نیا