قالیبافی لرستان

قالیبافی در لرستان را باید یکی از قطب‌های اصلی بافندگی با سابقه چند هزارساله در ایران دانست. طی کاوش‌هایی که در برخی از نقاط این استان شده است شواهدی بدست آمده که سابقه بافندگی در این منطقه را به هزاره چهارم پیش از میلاد عقب‌تر می‌برد.

به عنوان نمونه باید گفت یکی از ابزارهای بافندگی به نام «سُک» که برای بافت فرش به کار می‌رفته متعلق به دوره عهد مفرغ است؛ زمانی که همه ابزارها چوبی بوده است.

این ها شواهد حاکی از قدمت بافته های لری است و می‌تواند به شناختن سنت‌های کهن و مستقل آنان در زمینه فنون بافت، مواد اولیه، ابزارها و حتی طرح‌ها کمک کند. با تمام این توصیفات نمونه مستندی از قالی های قدیمی لرستان در قرون گذشته در دست نیست و اطلاعات در این زمینه بسیار اندک است.

برخی مورخان در نوشته‌های خود بصورت کلی اشاره‌ای به قالی های لری داشته‌اند اما قدیمی‌ترین سندی که راجع به صنایع دستی لرستان خصوصا قالی و نمد به صورت توصیفی بدون اشاره به تاریخ، مطالبی را نوشته است «فیلبرگ» دانمارکی است که در کتاب «ایل پاپی کوچ نشینان غرب ایران» آورده است.

وی در این کتاب چنین نوشته است:

«دستگاه بافندگی که در بین لرها دیدم بصورت افقی است و تمام بافته های مورد نیاز زندگی‌شان را می‌توانند روی آن ببافند. طول بافته‌ها بستگی به طول تارهای آنها دارد و این طول‌ها بیشتر از چند متر نیستند.

بافت عرض آن را «تخته» می‌نامند. روی این نوع از دستگاه، نه تنها بافته‌های ساده بلکه بافته‌های راه راه و همچنین پوشش حیوانات و نیز خورجین‌هایی که دارای کیفیت معمولی و یا بسیار عالی هستند بافته می‌شوند. هرگز ندیدم که زن‌ها چگونه با دستگاه‌هایی که اختصاص به بافتن قالی‌های بزرگ با بافت گره ای «یعنی قالی» هستند، کار می‌کنند ولی بارها چگونگی کار گذاشتن این دستگاه‌ها را مشاهده کردم.

برای این کار از تیرهای کلفت یا بیشتر از شاخه‌های قطور درختان استفاده می‌شود. آن را به نحوی برپا می‌کنند که تشکیل یک چهارچوب عمودی را می‌دهد. بلندی آنها به اندازه قد یک مرد و شاید هم بلندتر است و تارها را بطور عمودی روی آن می کشند.

در اوایل بهار در «گریت» چوب‌هایی را دیدم که در دستگاه بافندگی مورد استفاده قرار می‌گرفت و برایم توضیح دادند که در این موقع از سال زن‌ها هنوز به ریسندگی اشتغال دارند و بافندگی را بعد شروع می‌کنند یعنی حدود آخر تابستان به بافندگی می‌پردازند.

در این موقع، در بیشتر جاها مشغول رنگرزی نخ ها بودند و نخ های پشمی در درون پاتیل ها و یا روی سینی‌های بزرگ فلزی در انتظار رنگ، خیس می‌خوردند. ارتباطی که پاپی‌ها در فصل زمستان با شهر دزفول دارند در فصل تابستان با شهر خرم آباد پیدا می‌کنند و لذا در این فصل خرم‌آباد پذیرای مسافران و بیگانگان فراوانی است، از سوی دیگر لرها بدون اینکه از محل کار و زندگی خود حرکت کنند رابطه اقتصادی آنها با خارج از ایل برقرار می‌شود یعنی اینکه فروشندگان دوره‌گرد خود را به چادرهای لرها می‌رسانند. لرها برای اینکه بتوانند چیزی را بخرند باید چیزی را بفروشند و برای این منظور گهگاهی اشیایی را می‌فروشند که توسط خودشان بافته شده است مثل قالی یا خورجین.»

ویژگی قالی های لرستان

در لرستان همه قالی‌هایی که به صورت ذهنی و در مناطق روستایی و عشایری بافته می‌شوند به نام قالی «الری» معروف هستند. این قالی‌ها چنین مشخصاتی دارند:

مواد اولیه

در گذشته مواد اولیه دستبافته ها بطور کامل در منطقه تهیه می‌شد. قبل از ورود پنبه و اکریلک به زندگی عشایری و روستایی، زنان پشم چیده شده گوسفند را به تناسب رنگ پشم جدا کرده و پس از شستشو با دوک ریسیده و رنگرزی می‌کردند. در حال حاضر این فرایند به ندرت اتفاق می‌افتد و مواد اولیه قالیبافی از استان‌های همجوار تهیه می‌شود.

ابعاد قالی‌‌ها

قالی های محلی لرستان کوچک پارچه هستند و ابعاد قالیچه،ذرع و نیم و کناره با عرض ۱ تا ۲ متر و طول ۴ تا ۱۰ متر در این منطقه به وفور بافته می‌شده است.

طرح و رنگبندی

طرح‌های قدیم لرها بیشتر ذهنی و هندسی هستند و تعداد حاشیه‌ها نیز بین ۲ تا ۵ حاشیه متغییر هستند.  رنگ‌های مورد استفاده برای زمینه لاکی روناسی و سرمه‌ای است ، تعداد رنگ قالی های لرستان محدود بوده و از ۶ رنگ تجاوز نمی‌کند. سرمه ای، لاکی، زرد،نارنجی، آبی، سبز، نخودی پرکاربردترین رنگ های قالی لری هستند. رنگ سفید به ندرت در این قالی ها به چشم می‌خورد.

ویژگی بافت

رجشمار بشتر قالی های لرستان بین ۱۵ تا  ۲۵ رج است. چله کشی فارسی است و  گره مورد استتفاده معمولا متقارن و نامتقارن است.  شیرازه، همزمان در قالی های عشایری تار و پود مخلوطی از پشم گوسفند و بز است و گره فرش ها نیز با توجه به سنت های بافندگی مختلف از نوع فارسی و گاهی ترکی است.

ابزار

قیچی معمولی، کارد، کرکیت که در زبان لکی «کارازا» نامیده می‌شود و در دهه‌های اخیر قلاب هم وارد این منطقه شده است.

رنگرزی

در گذشته رنگرزی سنتی با مواد رنگزای موجود در طبیعت استان مانند:گندل، جفت، برگ مو، روناس و… انجام می‌شد اما در حال حاضر در معدود مناطقی که بافندگان بومی نخ های قالی خود را رنگ می‌کنند از رنگ های شیمیایی بهره می‌برند، اما بطور کلی عمدتا نخ های مورد نیاز قالی بافی لرستان بصورت رنگ شده از بازار های داخل استان و استان‌های همجوار تهیه می‌شود.

پژوهش از رضوان هخامنش‌نیا