زیلوهای بیت رهبری کجا بافته شده‌اند؟
می‌دانید زیلوهایی که در بیت رهبری و حسینیه امام خمینی پهن شده‌اند نقشمایه‌ای دارند به نام «زلفک» و اکنون این نقشمایه به نقش «رهبری» در میبد معروف شده‌اند.
بافندگان زیلو در میبد عنوان می‌کنند از زمانی که زیلوهای نقش زلفک در بیت رهبری پهن شده است کسانی که به آنها این نقشمایه را سفارش می‌دهند، می‌گویند «زیلوی بیت رهبری» می‌خواهیم.
سری زده‌ایم به کارگاه بزرگی در میبد. کارگاهی که بسیاری از زیلوهای سفید و آبی و سفید و سبز بخصوص زیلوهایی که در بیت رهبری و حسینیه جماران پهن شده اند و حاصل دست هنرمندان میبدی است. زیلوهایی که در عین سادگی نشان از هنر- فرهنگی کهن هستند که اکنون مجالی یافته‌اند برای خودنمایی.
سوله‌ای بزرگ در قلب میبد میزبان ماست. دستگاه‌های زیلوبافی در حال کارند. استادکارها در حالی که گرد پیری بر چهره‌شان نشسته با کمرهایی خمیده و پاهایی لرزان همچنان زیلو می‌بافند. باید گفت آنها آخرین نسل از زیلوبافان سنتی هستند که بدون نقشه، نقوش را ذهنی بر دار سراسر سفید می‌بافند.
گوشه‌ای از کارگاه زیلوهای بافته و بسته‌بندی شده منتظر ارسال هستند. ضلع شمالی هم نخ‌هایی که از اصفهان رسیده در صف ریسیده شدن مانده‌اند. صدای دستگاه‌های ریسندگی و دفه‌ها (پنجه زدن) برای یک لحظه هم قطع نمی‌شوند.
استادکاران بی‌اعتنا به ما در حال کارند. چشمشان به دار است و دست‌ها در حال رد کردن پود و دفه زدن. آنها برای یک لحظه هم آرام و قرار ندارند. مدام عرض ۲ یا ۳ متری را در رفت و آمدند. عبدالکریم غنی‌پور، مسئول تعاونی زیلوبافی میبد می‌گوید هر زیلوباف در روز بین ۸ تا ۱۰ کیلومتر پای دستگاه مجبور است راه برود.
علیرضا سقایی ۶۷ ساله پشت دستگاه زیلوبافی از حرکت بازنمی‌ایستد؛ پود‌های سفید و آبی را رد می‌کند و پنجه سنگین را روی پودها می‌زند تا خوب سرجایشان قرار بگیرند. این هنرمند پیشکسوت به بازنشستگی فکر نمی‌کند چراکه می‌گوید تنها راه امرار معاشش زیلوبافی است. او درباره اینکه از چه سالی وارد این حرفه شده است، چنین می‌گوید: « پدرم زیلوباف بود و از ۷-۸ سالگی این کار را با علاقه یاد گرفته‌ام. نقش‌های قدیم که بلد هستم را می‌بافم. توی خانه هم دستگاه دارم و زیلو می‌بافم. هر ۶ متری اگر تنهایی باشم روزی نیم متر مربع می‌بافم. زیلوها راچشم بسته می‌بافم. نقشه زلفک، زنجیره، زلفک بریده و خیابانی و … می‌بافم. روزی ۸ ساعت سرپا هستم. این کار نوعی ورزش هست ولی به مرور پا درد می‌آورد.»
از او درباره خرید و فروش زیلو می‌پرسم و او در جواب می‌گوید بازار زیلو مثل قدیم نیست، چند سالی است بازار بهتر شده ولی نه آنی که انتظارش را دارند.
چله‌دوانی
عبدالکریم غنی‌پور، چله‌دوانی را یکی از کارهای سخت در این هنر – صنعت می‌داند و درباره این کار که آماده‌سازی چله زیلوست، چنین می‌گوید: «زیلو از تار و پود تشکیل شده. طول تار حدود ۲۴ متر دارد و با هر چله‌ای می توان هشت زیلو بافت.
کاری که «چله‌دوان» انجام می‌دهد به زبان محلی به آن «کاردوانی» می‌گویند. چله‌کشی با دست انجام می شود. طول مسیری که برای کاردوانی انجام می‌شود به ۸ تا ۱۰کیلومتر می‌رسد به عبارتی کسی که این کار را انجام می دهد بین ۸ تا ۱۰کیلومتر راه می‌رود و حدود ۵۰۰ تار باید آماده کند. از قدیم این کار به وسیله دست انجام می‌شده و در حال حاضر به دنبال این هستند که دستگاهی برای انجام این کار تهیه کنند. این کار خیلی زحمت دارد. در هر یک متر مربع حداقل به ۳۲۰ تار نیاز داریم. هر زیلویی که بخواهد کیفیت خوبی داشته باشد باید بیشتر از ۴۰۰ تار داشته باشد.»
غنی‌پور هم مثل بیشتر اهالی اینجا از هفت سالگی زیلوبافی را فرا گرفته و حالا به ۶۲ سالگی رسیده است. او درباره زیلوهایی که برای بیت رهبری بافته شده‌اند، برایمان می‌گوید: « تمام زیلوهای بیت رهبری اینجا بافته شده و خودمان هم آن را در بیت پهن کردیم. آن زمان کسی نبود که زیلو ببافد. اما چرا زیلو را برای بیت رهبری یا حسینیه امام خمینی انتخاب کردند به خاطر سادگی که زیلو دارد.
امام خمینی زمانی که در عراق بوده زیلو زیر پایش می انداخته. زیلو خراب نمی شود که بخواهند آن را هر چند سال یکبار عوض کنند. دفعه قبل حدود چهار هزار متر زیلو برای بیت طرح زلفک بافتیم و حالا به طرح رهبری معروف شده؛ هر کسی که می خواهد سفارش بدهد می‌گوید طرح رهبری می‌خواهیم.»
وی درباره صادرات زیلو به کشورهای دیگر عنوان می‌کند: «صادارت نداریم و فقط گردشگرانی که به میبد می‌آمدند زیلوهایی با ابعاد کوچک می‌خریدند. چند تاجر هم از تهران برای ما پشم و نخ می‌فرستند تا برای آنها زیلو ببافیم و خودشان صادر می‌کنند.
این روزها به خاطر شیوع ویروس کرونا فروش چندان خوب نیست و قیمت نخ هم بسیار گران شده، قبلا نخ کیلویی ۲۵ هزار تومان بوده و حالا کیلویی ۴۵ هزار تومان شده است و ما هم باید افزایش قیمت بدهیم اما به دلیل اینکه قدرت خرید مردم کم شده فعلا این کار را انجام نداده‌ایم.»
وی در ادامه به فعالیت این تعاونی می‌پردازد:« اینجا بطور ثابت ۱۰ بافنده دارمی و تعاونی زمانی ۶۰۰ عضو داشته اما حدود ۱۰۰ نفر آنها فعال هستند. اکثرا هم بازنشسته هستند و دولت برای بیمه بافنده های زیلو کاری انجام نداده و فقط بیمه روستایی و عشایری را مطرح کرده‌اند که هیچکس از آن استقبال نمی‌کند چون فایده‌ای ندارد و تسهیلاتی که بیمه تامین اجتماعی دارد بیمه عشایری ندارد.»
غنی‌پور درباره مزیت‌های زیلو و در ادامه از مشکلات و موانع تولید زیلو می‌گوید: «جنس زیلو از پنبه است. پنبه خنک است و به درد کشورهای گرمسیری می‌خورد و پشم گرم است و بیشتر کشورهایی که آب و هوای سرد دارند آن را سفارش می دهند.
از وقتی که موکت مُد شده زیلو هم از بین رفت. زیلو دو رو ست، قابل شستشو و حداقل تا ۵۰ سال عمر می‌کند. بیشتر رنگرزی ها هم در یزد انجام می شود و در حال راه اندازی کارگاه رنگرزی در میبد هم هستیم
نخ تابی هم در همین کارگاه انجام می شود. نخ تار زیلو باید ۷ بار تابیده شود و نخ پود ۷ لا کنار هم قرار بگیرد. نخ ها از اصفهان تهیه می شود. دستگاه های نخ تابی هم ایرانی هستند. تمام کارهایی که روی زیلو انجام می شود از صفر تا ۱۰۰ ایرانی است.»
مصاحبه و گزارش از حمید حاجی پور
