آشنایی با طرح های گلیم لرستان

طرح های گلیم لرستان بسیار ساده و بدون جزییات هستند و معمولا با نام نقوشی که در آنها به کار رفته‌اند نامگذاری و شناسایی می‌شوند. طرح های شاخص گلیم لرستان عبارتند از :

گل پتویی، گل قندانی، گل خرچنگی، گل شیرازی، هرسینی، هزار نقش حوضی، کله قندی، راه راه یا تیل تیلی یا میل ماش.

برخی از طرح ها مانند گل پتویی و راه راه بدون حاشیه هستند اما دیگر طرح ها، شکل و تعداد حاشیه ها متفاوت و متغییر است. پرکاربردترین نقوش حاشیه عبارتند از  از آدمکی، لوزی، مثلث‌های بهم پیوسته یا طوماری.

ترنج ها عموما به صورت پلکانی با لبه‌های داندانه دار یا همان اره است. تزیینات داخلی هم در هر ترنج متفاوت است. تعداد حاشیه ها در گلیم های استان لرستان بین یک تا سه حاشیه متغییر است. در ترنج یا حوض و زمینه یا متن گلیم، بافنده تصمیم می‌گیرد که چه نقشی در کدام قسمت از گلیم بافته شود و این امر کاملا سلیقه ای است.

نقوش گلیم لرستان بطور عمده فاقد خطوط دورگیری بوده و نقوش فقط با سطح رنگی از زمینه جدا می شوند. باید گفت این قاعده شامل استثنائاتی است و در بخشی محدود از گلیم ها، نقوش دارای خطوط و دورگیری و جداکننده هستند.

مثلث، مربع و لوزی پرکاربردترین اشکال هندسی هستند که به صورت تکراری و ترکیبی به عنوان موتیف‌های اصلی گلیم بافته می‌شوند. طرح  و نقش گلیم در جغرافیای گلیم بافی لرستان از سمت شمالغرب و غرب استان شامل کوهدشت، نورآباد، الشتر و روستاهای این سه حوزه از تنوع و غنای بیشتری برخوردار هستند و خرم آباد در رتبه بعد قرار دارد. به همین ترتیب هرچه به سمت شرق استان لرستان یعنی دورود، ازنا، الیگودرز، بروجرد و اشتریان تا شمال پیش می رویم تولید گلیم کمتر، طرح ها ساده تر و تنوع نقش نیز اندک می شود.

طرح هرسینی و هزار نقش

این طرح در منطقه غرب استان لرستان بخصوص شهرستان های نورآباد، کوهدشت، الشتر و گاها در خرم آباد بافته می شود. طرح هزار نقش در مقایسه با طرح هرسینی از موتیف های متنوع تری در زمینه و ترنج ها تشکیل شده است. این طرح پرکاربردترین و شلوغ ترین طرح های این استان است که نوع موتیف ها و ظرافت بافت آن از سایر گلیم های استان بیشتر است. همچنین ابعاد این گلیم در عرض از یک تا دو متر و در طول تا ۴ متر متغیر است.

براساس ابعاد بافت، تعداد حاشیه های این طرح بین یک تا ۳ متغییر است. خطوط دندانه دار، جداکننده زمینه های این طرح است. زمینه با حوض های پلکانی و حوض های لوزی تزیین شدهاند. موتیف های گل قندانی، مثلث، پرنده، شانه و آدمکی در این طرح ها به وفور استفاده می شود. رنگ های زمینه گلیم های هرسینی سرمه ای و لاکی است و رنگ های سفید، سبز، زرد، نارنجی، آبی و خامه های خودرنگ قهوه ای و مشکی از رنگ های رایج در بافت این گلیم هاست.

طرح گل پتویی

در این طرح، مجموعه ای از مربع ها سرتاسر زمینه را می پوشانند و بافنده با استفاده از رنگ و شطرنجی ها، فرم لوزی های تو در تو ر ا به وجود می‌آورد. طرح گل پتویی بدون حاشیه است اما گاهی در برخی از نمونه ها های گل پتویی دیده شده بافنده، ساده بافی تک رنگ به عرض    ۵ تا ۱۰ سانتی متر دور تا دور گلیم و حاشیه ای متشکل از مثلث های یکرنگ و به هم پیوسته نیز بافته است.

طرح کله قندی

«هفت هشتی» نام دیگر این طرح است و در این طرح زمینه از مجموعه مثلث های متداخل به صورت مثبت و منفی پیوسته ای در ستون های افقی راه راه پوشیده شده است که هر ردیف با یک یا دو نوار باریک رنگی از مثلث های ردیف بعد جدا می شود. این طرح نیز فاقد حاشیه است اما در برخی موارد بافتده چند سانتی متر ساده بافی شبیه قاب دور تا دور گلیم می بافد. تعداد و ترتیب رنگ های بکار رفته در این گلیم ها از قانون خاصی تبعیت نمی‌کند و کاملا سلیقه ای است.

طرح گل قندانی

به دلیل نقش بکار رفته در زمینه که از ۶ مثلث تشکیل شده است و به قندان های چوبی قدیمی شباهت دارد این طرح و نقش بنام گل قندانی شهرت یافته است. نقش گل قندانی بر روی نوارهای رنگی در عرض گلیم بافته می شود. تعداد و اندازه و رنگ گل قندانی ها در زمینه کاملا سلیقه ای است و از قانون خاصی پیروی نمی کند.

طرح گل شیرازی

بنا برگفته بافندگان گلیم، نقش گل شیرازی از نقوش وارداتی در گلیم استان لرستان است. هر چند که نقش صلیب در دستبافته های لرستان به وفور دیده می شود اما این سبک از نقش پردازی را با گیلم های استان فارس مرتبط می دانند به همین دلیل آن را گل شیرازی می نامند. برخی از بافندگان این طرح را شالی نیز می گویند. تعداد تکرار نقش در زمینه به ابعاد گلیم بستگی دارد. همچنین نقش حاشیه در این گلیم متغییر است.

طرح حوضی

این طرح  به دلیل وجود ترنج ها یا به اصطلاح محلی حوض هایی که در زمینه گلیم تکرار می شوند حوض نامگذاری شده است. تعداد تکرار حوض های زمینه با طول گلیم ارتباط مستقیم دارد. تعداد حوض ها در برخی گلیم ها به ۵ عدد هم می‌رسد. موتیف هایی همچون گل قندانی، مثلث، شانه و لوزی برای تزیین زمینه این گلیم ها بکار می رود.

طرح راه راه

در گویش لری «تیل تیلی» و در زبان لکی «میل ماش» نامیده می شود و از طرح های رایج عشایری استان لرستان است. این طرح از نوارهای عرضی باریک و رنگی تشکیل شده که فاقد حاشیه است.

طرح گل خرچنگی

این طرح به دلیل تکرار نگاره ای شبیه به خرچنگ در سرتاسر زمینه گلیم به این نام معروف شده است. نقش خرچنگی درون یک چند ضلعی بافته می شود و به نظر می رسد بافنده تصویری از خرچنگ را در درون حوض یا چشمه به نمایش گذاشته است.

رنگ های هر ردیف از شش ضلعی ها ممکن است با ردیف بعد متفاوت باشد. نقش مورد استفاده در حاشیه این طرح طوماری، آدمک واره ای است. در شهرستان پلدختر علاوه بر طرح هایی که گفتیم با استفاده از فرم نقشه های هرسینی و نقش نوع متفاوتی از پرنده که غاز نامیده می شود طرحی به همین نام بافته می شود.

تحقیق از سرکار خانم رضوان هخامنش که آن را در اختیار سایت گلچه فرش گذاشته‌ است.